Το φιάσκο των δημοσκόπων

Οι ευρωεκλογές του 2009 αποδείχθηκαν το μεγαλύτερο φιάσκο των εταιριών δημοσκοπήσεων από την εποχή που οι έρευνες της κοινής γνώμης έγιναν συστηματικές στη χώρα μας. Αυτό ήταν πολύ πιθανό να συμβεί. Και οι προειδοποιήσεις του γράφοντος είναι καταγεγραμμένες σε μια σειρά από άρθρα.
Το φιάσκο δεν εξηγείται μόνο από τις αναντίλεκτες μεθοδολογικές δυσκολίες των εκλογών αυτών και την πρωτοφανή αποχή (που όμως ήταν σε μεγάλο βαθμό προβλέψιμη). Αντίθετα, εξηγείται από αντιλήψεις και νοοτροπίες που χαρακτηρίζουν το τελευταίο διάστημα πολλούς δημοσκόπους. Αυτοί έχουν πάψει να είναι απλοί ερμηνευτές τάσεων. Με περισσή αλαζονεία, αυταρέσκεια και ανάλογο «ύφος», έχουν μετατραπεί σε υποτιθέμενους «προφήτες» αποτελεσμάτων. Οταν λοιπόν ένα εκλογικό τοπίο παύει να είναι αντικειμενικά απλό, όπως ίσχυε στο παρελθόν, η αλαζονεία είναι φυσικό να οδηγήσει σε λάθη. Οι δημοσκόποι υποτίμησαν τις δυσκολίες. Και υπερεκτίμησαν τις δυνάμεις τους.
Η πρώτη καθοριστική στρέβλωση στο ρόλο των εταιριών δημοσκοπήσεων ξεκίνησε από ένα δεδομένο: Αντί να καταγράφουν απλώς τάσεις παρουσιάζοντας μόνο την πρόθεση ψήφου συν την αδιευκρίνιστη ψήφο (αναποφάσιστοι, λευκά, άκυρα κ.λπ.), άρχισαν να επιχειρούν «εκτιμήσεις αποτελέσματος», δηλαδή στην ουσία να παρουσιάζουν «προβλέψεις» για το εκλογικό αποτέλεσμα. Εκείνο που έκαναν, λοιπόν, ήταν να κατανείμουν, με την όποια μεθοδολογία τους, τους αναποφάσιστους και γενικά την αδιευκρίνιστη ψήφο, καταλήγοντας στη λεγόμενη «εκτίμηση τελικού αποτελέσματος». Το πώς κάθε εταιρία έφθανε στην «προφητεία» της ήταν παντελώς άγνωστο σε όλους εμάς τους υπολοίπους. Η κάθε εταιρία είχε τη «δική» της αμφιλεγόμενη «μέθοδο». Και ο Θεός βοηθός.
Φυσικά, ο σύνδεσμος των εταιριών δημοσκοπήσεων δεν έβαλε καμία τάξη στο άναρχο αυτό τοπίο, όπου ο καθένας κάνει ό,τι θέλει. Αλλωστε η υποτιθέμενη δυνατότητα «πρόβλεψης», θεωρητικά, αναβάθμιζε την «αξία» των δημοσκοπήσεων καθώς και το ειδικό «βάρος» και το «εγώ» των δημοσκόπων, που μετατρέπονταν όχι απλώς σε πολιτικούς αναλυτές, αλλά πρωτίστως σε «προφήτες». Ετσι κάποιες εταιρίες έκαναν ριψοκίνδυνες «προβλέψεις» με μονοψήφια ποσοστά, ενώ άλλες εταιρίες, λίγο πιο «συντηρητικές», εμφάνιζαν ανώτατα ή κατώτατα όρια στις προβλέψεις τους για κάθε κόμμα.
Στις ευρωεκλογές, όσοι έκαναν «εκτιμήσεις ψήφου» έπεσαν λίγο ή περισσότερο έξω στις προβλέψεις τους. Εταιρίες που έδιναν μονοψήφιες προβλέψεις έπεσαν έξω σχεδόν στα πάντα: Στη διαφορά μεταξύ ΠΑΣΟΚ – Ν.Δ. (την έδειχναν υψηλότερη), στα ποσοστά του ΛΑΟΣ (τα υποτίμησαν), στα ποσοστά του ΣΥΡΙΖΑ (τα υπερτίμησαν), στα ποσοστά των Πρασίνων (τα υπερτίμησαν). Επίσης, οι περισσότερες εταιρίες που έκαναν πρόβλεψη παρουσιάζοντας maximum και minimum «εκτίμησης ψήφου» είχαν σοβαρές αποκλίσεις από το εκλογικό αποτέλεσμα είτε όσον αφορά τη διαφορά υπέρ του ΠΑΣΟΚ, είτε την υποτίμηση του ΚΚΕ και του ΛΑΟΣ ή την υπερτίμηση των Πρασίνων και του ΣΥΡΙΖΑ.

Ας περάσουμε τώρα στα exit polls, που ήταν βεβαίως η «στιγμή της αλήθειας». Το φιάσκο εδώ ήταν ολοκληρωτικό. Αποδεικνύοντας περίτρανα ότι όταν δεν είναι κανείς σε θέση να προσεγγίσει το αποτέλεσμα σε δημοσκοπήσεις έξω από τα εκλογικά τμήματα δεν θα έπρεπε φυσικά να προσπαθεί να «προβλέψει» εκλογικά αποτελέσματα σε προγενέστερους χρόνους! Η εικόνα που παρουσίασαν τα exit polls είναι πλέον γνωστή σε όλους. Καταρχάς, όλες οι εταιρίες εκτίμησαν τη διαφορά υπέρ του ΠΑΣΟΚ μεταξύ 6% και 7%. Σχεδόν όλα τα exit polls, παρά το εύρος της «εκτίμησής» τους, δεν «πέτυχαν» τα ποσοστά του ΛΑΟΣ. Το ίδιο έγινε και με το ποσοστό των Πρασίνων. Ο ΣΥΡΙΖΑ υπερτιμήθηκε. Το ΚΚΕ μάλλον υποτιμήθηκε (αν και εδώ το φιάσκο ήταν μικρότερο).

Δικαίως κάποιοι παρουσιαστές ή σχολιαστές δελτίων ειδήσεων άσκησαν αυστηρή κριτική στους δημοσκόπους, ενώ όσοι δεν το έπραξαν κατέστησαν και αυτοί αναξιόπιστοι δικαιολογώντας τα αδικαιολόγητα. Ενα επόμενο ζήτημα, τραυματικό για όλες σχεδόν τις γνωστές εταιρίες, αφορά την αίσθηση ότι τα ποσοστά που δόθηκαν ήταν προϊόν συνεννόησης μεταξύ τους. Διότι πώς εξηγείται αλλιώς η παρουσίαση ποσοστών που ήταν ταυτόχρονα σχεδόν πανομοιότυπα και εξίσου λανθασμένα; Παίρνει, μάλιστα, κανείς την αίσθηση ότι οι κάποιες ανεπαίσθητες αποκλίσεις αποτελούν πρόδηλο φύλλο συκής στην προσπάθεια μιας ανεπαίσθητης δήθεν διαφοροποίησης. Να σημειώσω ότι τρεις εταιρίες έδωσαν για τη Ν.Δ. το ίδιο ακριβώς ποσοστό: 30-33%! Τα δε υποτιθέμενα αποκλίνοντα ποσοστά ήταν: 30,5-33% ή 30,3-32,9%! Τώρα, εάν οι τηλεοπτικοί σταθμοί πληρώνουν αυτόνομα exit polls και εν τέλει παίρνουν ουσιαστικά το ίδιο προϊόν που μάλιστα αποδεικνύεται το ίδιο προβληματικό, αυτό είναι δικό τους πρόβλημα.
Ο γράφων εδώ και δεκαετίες αξιοποιεί τις τάσεις που καταγράφουν αξιόπιστες δημοσκοπήσεις. Από τις σοβαρές δημοσκοπήσεις με τα σωστά ερωτήματα αντλούμε χρησιμότατες πληροφορίες για τις απόψεις και τάσεις της κοινής γνώμης και τη διαχρονική εξέλιξή τους. Αυτή είναι η αξία των δημοσκοπήσεων. Είναι καθρέπτης τάσεων. Και χωρίς τα στοιχεία αυτά θα ήμασταν φτωχότεροι στη γνώση μας για το πώς σκέπτονται οι πολίτες. Οι δημοσκοπήσεις αυτές αποτελούν πραγματικά ερευνητικά εργαλεία. Δεν είναι όπλα δημιουργίας εντυπώσεων. Δεν «εκτιμούν» εκλογικά αποτελέσματα. Δεν «προβλέπουν». Δεν προφητεύουν. Ερευνούν τάσεις. Και μένουν εκεί.
Η φιλοδοξία της απόπειρας «εκτίμησης ψήφου» είναι η ρίζα του βατερλό των exit polls. Το βατερλό αυτό ήταν ό,τι πιο υγιές μπορούσε να συμβεί σε έναν κλάδο με επαγγελματίες, μερικοί εκ των οποίων έχουν εδώ και καιρό «ξεφύγει». Χάνοντας κάθε αίσθηση μέτρου. Καιρός είναι λοιπόν να προσγειωθούν στα πραγματικά μέτρα του ρόλου τους. Για να αποκαταστήσουν την αξιοπιστία τους. Που τώρα βρίσκεται στο ναδίρ.
Γιάννης Λούλης