Ο μύθος για τη δήλωση Κίσινγκερ

Πέρυσι τον Απρίλιο, όταν ο Λάκης Λαζόπουλος στην εκπομπή του είχε επαναλάβει τον μύθο για την ανθελληνική δήλωση Κίσινγκερ, αν και δεν είχα ιστολόγιο, είχα γράψει ένα κείμενο στον ιστότοπό μου, όπου παρουσίαζα επιχειρήματα υπέρ της πλαστότητας της δήλωσης, προσπαθώντας ταυτόχρονα να βρω αν υπήρχε κάποιος κόκκος αλήθειας.

Ωστόσο, το άρθρο εκείνο είχε κάποια κενά, που έρχομαι τώρα να τα συμπληρώσω και με την ευκαιρία να παραθέσω από την αρχή το ιστορικό της γέννησης του μύθου. Άλλωστε, πρόσφατα έγινε λόγος στο ιστολόγιο γι’ αυτόν το μύθο.

Η γέννηση του μύθου

Τον Φεβρουάριο του 1997, το μηνιαίο περιοδικό «Νέμεσις» της Λιάνας Κανέλλη (η οποία δεν είχε ακόμη αρχίσει τη στενή συνεργασία της με το ΚΚΕ) δημοσίευσε ένα «απόσπασμα ομιλίας του Χένρι Κίσινγκερ από τη βράβευσή του από προσωπικότητες του επιχειρηματικού κόσμου των ΗΠΑ στην Ουάσιγκτον», που (υποτίθεται ότι) είχε γίνει το Σεπτέμβριο του 1994:

Ο ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος και γι’ αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτισμικές του ρίζες. Τότε ίσως συνετισθεί. Εννοώ, δηλαδή, να πλήξουμε τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα πνευματικά και ιστορικά του αποθέματα, ώστε να εξουδετερώσουμε κάθε δυνατότητά του να αναπτυχθεί, να διακριθεί, να επικρατήσει, για να μη μας παρενοχλεί στα Βαλκάνια, να μη μας παρενοχλεί στην Ανατολική Μεσόγειο, στη Μέση Ανατολή, σε όλη αυτή τη νευραλγική περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας για μας, για την πολιτική των ΗΠΑ.

Ως πηγή του δημοσιεύματος υποδεικνύεται η αγγλόγλωσση τουρκική εφημερίδα «Turkish Daily News» της 17.2.97. Τον μύθο (διότι για μύθο πρόκειται) τον κατάπιαν αμάσητο πολλά έντυπα, δημοσιογράφοι, σχολιαστές, πολιτικοί αναλυτές. Δυστυχώς, ανάμεσά τους βρίσκονται και ονόματα που έχουν τιμήσει τα ελληνικά γράμματα –αλλά και διάφοροι αγύρτες και ελληνομέτρες που δεν ήθελαν καθόλου σπρώξιμο για να πεισθούν. Αν θέλετε ονόματα, σας παραπέμπω στο αναλυτικό ρεπορτάζ του Ιού ή, πιο κάτω, στην ανακεφαλαίωση του Γ. Μαρίνου.


Κι επειδή ζούμε σε μικρό κόσμο, κι ο ίδιος ο Κίσινγκερ δεν άργησε να πληροφορηθεί, από συνεργάτη του περιοδικού Πολιτικά Θέματα, ότι κυκλοφορούσε πλαστή δήλωσή του. Η διάψευσή του δημοσιεύτηκε στα Πολιτικά Θέματα (13.6.97): «Το απόσπασμα για το οποίο με πληροφορήσατε είναι ψευδές. Κάθε λέξη σ’ αυτό είναι ένα ψεύδος και το νόημά του είναι επίσης ψευδές». Ωστόσο, η διάψευση αγνοήθηκε από τα εθνικόφρονα παπαγαλάκια που συνέχισαν να αναμεταδίδουν το μύθο. Επιπλέον, όταν ζητήθηκε από την κυρία Κανέλλη να παρουσιάσει την πηγή της, εκείνη ισχυρίστηκε ότι το συγκεκριμένο φύλλο της τουρκικής εφημερίδας έχει γίνει άφαντο από τα γραφεία της εφημερίδας και από την ηλεκτρονική της έκδοση!

Λίγο αργότερα, η είδηση για τη δήλωση Κίσινγκερ έφτασε στον Γ. Μαρίνο, που τότε ήταν εκδότης του Οικονομικού Ταχυδρόμου, όπου διατηρούσε τη στήλη «Αντιοικονομικά», που διαβαζόταν πολύ (την υπέγραφε ως Κριτόβουλος). Ο Γ.Μ. πείσθηκε ότι η επιστολή είναι γνήσια και τη δημοσίεψε στη στήλη του. Αμέσως τη σχολίασε ο Χρ. Γιανναράς στην Καθημερινή, ο οποίος στη συνέχεια πέρασε γενεές δεκατέσσερις όποιον αμφισβητούσε τη γνησιότητά της. Με τη δημοσιότητα που πήρε το θέμα, ήρθε στο φως και η προηγούμενη διάψευση Κίσινγκερ στα Πολιτικά Θέματα. Τελικά, μπροστά στο θόρυβο που δημιουργήθηκε, ο Γ. Μαρίνος αποφάσισε να ερευνήσει το θέμα. Έγραψε στον Κίσινγκερ, ο οποίος του απάντησε ότι πρόκειται για μύθο. Τη φωτοτυπία της επιστολής Κίσινγκερ τη βλέπετε εδώ:
Το κείμενο στα αγγλικά είναι:

Dear Mr Marinos

Thank you for your letter. As to the quote, there was no award ceremony, there was no speech and the alleged quote is entirely untrue. The whole thing is pure invention, and I expect you to correct it.

Since you are the first to tell me where the quote came from, I have only today had the opportunity to correct it in the Turkish Daily News and I have done so.

Sincerely yours, etc.

Βέβαια, η διάψευση θα έπρεπε να περιττεύει. Οποιοσδήποτε άνθρωπος έχει λίγο μυαλό στο κεφάλι του, καταλαβαίνει ότι είναι απολύτως αδύνατο ένας παμπόνηρος διπλωμάτης σαν τον Κίσινγκερ να ξεστομίσει τόσο ωμά λόγια! Ακόμα κι αν τα πίστευε αυτά, ποτέ δεν θα τα έλεγε –ή, αν τα έλεγε, θα τα γαρνίριζε με πολυπολιτισμικές και ανθρωπιστικές σάλτσες. Και πιστεύω ότι αυτό το επιχείρημα, της κοινής λογικής, θα αρκούσε για να κάνει τον οποιονδήποτε εχέφρονα άνθρωπο να δυσπιστήσει (τουλάχιστον) σχετικά με την ύπαρξη του μύθου.

Επιπλέον, ο Γ. Μαρίνος, παρακάλεσε τον δημοσιογράφο Ά. Κούρκουλα, ανταποκριτή ελληνικών εφημερίδων στην Πόλη, να ψάξει στα αρχεία της Turkish Daily News. Ο Ά. Κούρκουλας βρήκε το φύλλο της 17.2.1997 (το οποίο η κ. Κανέλλη είχε ισχυρισθεί ότι χάθηκε μυστηριωδώς) και σ’ αυτό δεν υπάρχει καμιά δήλωση Κίσινγκερ, όπως άλλωστε και σε άλλα φύλλα της εφημερίδας τα οποία έψαξε. Το εκτενές άρθρο του Γ. Μαρίνου το έφτιαξα (με τη βοήθεια καλού φίλου) πεντέφι που μπορείτε να το διαβάσετε με την ησυχία σας εδώ.

Σήμερα στο Διαδίκτυο, βλέπω συχνά να παρατίθεται προς επίρρωση της δήλωσης Κισινγκερ ότι την δημοσίευσε ο έγκυρος Οικονομικός Ταχυδρόμος στις 14.8.1997 -το ότι στη συνέχεια το περιοδικό την αποκήρυξε ως πλαστή, παραλείπεται.

Θα μπορούσε να προσπεράσει κανείς τη διάψευση του Κίσινγκερ, λέγοντας ότι ο πονηρός διπλωμάτης είπε ψέματα. Όμως, να είπε τάχα ψέματα και ο Έλληνας ανταποκριτής, που δεν βρήκε καμιά δήλωση στο επίμαχο φύλλο της τουρκικής εφημερίδας; Ή μήπως οι δαιμόνιοι Τούρκοι τύπωσαν πλαστό φύλλο της 17.2.97 ειδικά για να το δει ο γκιαούρης ανταποκριτής; Θα συμφωνήσετε μαζί μου ότι απείρως πιθανότερο είναι να ψεύδεται το ρεπορτάζ της Λιάνας Κανέλλη. Εκτός αυτού, φαίνεται ότι ο μύθος έχει πολλά παρακλάδια.

Και δεύτερη δήλωση Κίσινγκερ

Όπως αποκάλυψε ο Ιός, η πρώτη αναφορά για υποτιθέμενη δήλωση Κίσινγκερ δεν έγινε από την κυρία Κανέλλη το 1997 (για δήλωση του 1994) αλλά από τον δικηγόρο Θ. Σταυρόπουλο σε άρθρο του στις 26.1.1987 στην Ελευθεροτυπία, η οποία είχε περάσει απαρατήρητη. Επιχειρηματολογώντας υπέρ της ανάγκης να ξαναρχίσει η διδασκαλία των αρχαίων στο γυμνάσιο, ο Θ.Σ. πρόταξε ως μότο στο άρθρο του μια συντομότερη, αλλά σαφώς ιδίου κλίματος δήλωση του Χένρυ Κίσινγκερ, η οποία, κατ’ αυτόν, είχε ειπωθεί το 1973, αμέσως μετά τη σφαγή του Πολυτεχνείου! Συγκεκριμένα, η δήθεν δήλωση είναι: «Τους Έλληνες δεν μπορούμε να τους δαμάσουμε. Είναι μη κυβερνήσιμοι (ingouvernables). Πρέπει να τους χτυπήσουμε στις πολιτικές τους βάσεις» Henry Kissinger (Νοέμβρης 1973). Να προσεχτεί εδώ ότι δίνεται σε παρένθεση μια γαλλική λέξη (ingouvernables) και ότι το «πολιτικές» μάλλον είναι τυπογραφικό λάθος αντί για «πολιτισμικές». Το υπόλοιπο (ελαφρώς παραληρηματικό, με όλο το θάρρος) άρθρο του Θ. Σταυρόπουλου μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Ο συγγραφέας του, που δεν ζει πια, ήταν, όπως μου λένε, ιδιόρρυθμος τροτσκιστής τον Μάη του 1968 στη Γαλλία και ελαφρώς παραμυθάς.

Και το κακό τριτώνει

Ο π. Μεταλληνός, προσκαλεσμένος σε τηλεοπτική εκπομπή το 2003, δήλωσε ότι όχι μόνο υπάρχει η δήλωση Κίσινγκερ, αλλά και την άκουσε ο ίδιος με τ’ αυτιά του (αυτήκοος, που λέμε). Τον Σεπτέμβριο του 1974, διηγείται, άκουσε τον Παύλο Μπακογιάννη στην ελληνική του εκπομπή από το Μόναχο (όχι τη Ντόιτσε Βέλε) να αναφέρει ότι ο Κίσινγκερ την προηγούμενη μέρα είχε πει αυτά κι αυτά στο Εμποροβιομηχανικό Επιμελητήριο Νέας Υόρκης.

Με όλο τον σεβασμό προς τον π. Μεταλληνό, και παρά τον θαυμασμό για το μνημονικό του, η μαρτυρία του μάλλον αποδυναμώνει την αληθοφάνεια του μύθου. Διότι όταν ο ένας λέει 1973, ο άλλος 1974 και ο άλλος 1994, το συμπέρασμα είναι ή ότι ο Κίσινγκερ έβγαινε συνέχεια και έκανε άγαρμπες δηλώσεις (και καλά, το τρις εξαμαρτείν;) ή ότι και η πιο καλοπροαίρετη μνήμη ξεγελιέται –αφήνω ότι δεν θεωρώ όλους τους εμπλεκόμενους καλοπροαίρετους.

Και το πρωτότυπο κείμενο, δια χειρός Θύμιου

Σε κάποιους ελληνοκεντρικούς ιστοτόπους μπορεί να συναντήσετε και αγγλικό κείμενο της δήθεν δήλωσης, το δήθεν πρωτότυπό της:

«The Greek people are anarchic and difficult to tame. For this reason we must strike deep into their cultural roots: Perhaps then we can force them to conform. I mean, of course, to strike at their language, their religion, their cultural and historical reserves, so that we can neutralize their ability to develop, to distinguish themselves, or to prevail; thereby removing them as an obstacle to our strategically vital plans in the Balkans, the Mediterranean, and the Middle East».

Όπως δηλώνει στο φόρουμ του πατριωτικού περιοδικού Ρεσάλτο ο Ροβεσπιέρος (= Θύμιος Παπανικολάου), η ομιλία Κίσινγκερ βεβαίως και έγινε, τον Σεπτέμβριο του 1974 στην Ουάσινγκτον, και «κάποιος φίλος, ψάχνοντας τα παλιά αρχεία του, κατόρθωσε να βρεί το πρωτότυπο απόσπασμα»!! Αν θέλετε, το πιστεύετε, εγώ δυσκολεύομαι πολύ. Φυσικά, αυτός ο φίλος με τα πολύτιμα αρχεία παρουσιάστηκε μόλις τώρα, αφήνοντας τον Κίσινγκερ να βυσσοδομεί επί 35 χρόνια.

Κι αν δεν το είπε, τι σημασία έχει;

Στις διαδικτυακές συζητήσεις, στα διάφορα φόρουμ, υπάρχουν πολλοί που απρόθυμα παραδέχονται ότι μπορεί να είναι και μύθος η δήλωση Κίσινγκερ, αλλά ρωτούν: Τι σας ενδιαφέρει η υστεροφημία του γερακιού; Και να μην το είπε, αμφιβάλλετε ότι το σκέφτηκε ή ότι η αμερικανική πολιτική απέναντι στη χώρα μας είναι ιμπεριαλιστική και κυνική;

Θα απαντήσω μόνο για τον εαυτό μου· αν ενδιαφέρομαι για την αποκατάσταση της αλήθειας ασφαλώς δεν το κάνω για την καλή φήμη του υπουργού του Νίξον· αυτήν μπορεί, αν θέλει, να την υπερασπιστεί ο ίδιος. Το κάνω, καταρχάς, γιατί θυμάμαι αυτό που έχει πει ο εθνικός μας ποιητής, ο κόντες Σολωμός, πως το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό.

Και, δεύτερον, ασχολούμαι με το θέμα επειδή οι πλασιέδες της δήθεν δήλωσης Κίσινγκερ δεν την προωθούν για ακαδημαϊκούς λόγους, αλλά έχουν ο καθένας τους σκοπούς του, που κάποιοι απ’ αυτούς με αφορούν άμεσα. Άλλοι, σαν τον πρώτο επιστολογράφο που την έφερε στη δημοσιότητα, τον δικηγόρο Σταυρόπουλο, θέλουν να πετύχουν να διδάσκονται όλο και περισσότερα αρχαία στα γυμνάσια και τα λύκεια, άλλοι προβάλλουν τη δήθεν δήλωση Κίσινγκερ σαν επιχείρημα εναντίον των προσπαθειών για χωρισμό εκκλησίας και κράτους, άλλοι επιστρατεύουν τον Κίσινγκερ για να φιμώσουν τις αντίθετες φωνές π.χ. σχετικά με τη μελέτη της ιστορίας ή για να στιγματίσουν σαν εθνικούς μειοδότες όσους διαφωνούν με την ακραία εθνικιστική γραμμή τους. Οπότε, χρήσιμο είναι να ξέρουμε ότι η δήλωση Κίσινγκερ δεν υπήρξε ποτέ.

Ωστόσο, το γεγονός ότι η δήλωση Κίσινγκερ δεν έγινε ποτέ, δεν απαλλάσσει τον παλαίμαχο πλέον διπλωμάτη από τις βαριές ευθύνες του για την δεξιοτεχνική προώθηση των συμφερόντων της ιμπεριαλιστικής υπερδύναμης τόσο στη γειτονιά μας όσο και στον υπόλοιπο πλανήτη. Ούτε σημαίνει ότι, επειδή η δήλωση Κίσινγκερ είναι πλαστή, οι ΗΠΑ δεν πήραν υπόψη τους και τον πολιτισμικό παράγοντα στις προσπάθειες προώθησης της πολιτικής τους.

Αλλά δεν τελειώσαμε…

Αφού εξέθεσα όλη την ιστορία, πιστεύω με αντικειμενικότητα, και με τις πηγές συγκεντρωμένες, σας αφήνω να βγάλετε το δικό σας συμπέρασμα. Αν θέλετε να συνεχίσετε να πιστεύετε ότι υπήρξε η δήλωση Κίσινγκερ, δεν μπορώ να σας το αποδείξω πέρα από κάθε αμφιβολία –πώς να αποδείξεις ότι δεν συνέβη κάτι, ιδίως όταν δεν προσδιορίζεται με ακρίβεια ο χρόνος και ο τόπος τέλεσής του;

Όμως, δεν τελειώσαμε εδώ. Στο παλιό μου άρθρο είχα κάνει και μια προσπάθεια να ανιχνεύσω τον κόκκο αλήθειας, τις απαρχές του κειμένου της δήθεν δήλωσης Κίσινγκερ. Από τότε προέκυψαν κάμποσα καινούργια στοιχεία, οπότε πρέπει να ξαναγραφτεί και αυτό το κομμάτι. Όμως, αφενός αισθάνομαι ότι σας κούρασα και αφετέρου η συζήτηση γι’ αυτό το δεύτερο κομμάτι θα ήταν εντελώς διαφορετική, οπότε σταματάω εδώ και τα υπόλοιπα θα τα δούμε μιαν άλλη φορά, που δεν θ’ αργήσει.

Πριν από τέσσερις μήνες είχα δημοσιέψει εδώ ένα άρθρο για την υποτιθέμενη δήλωση Κίσινγκερ, ξέρετε, αυτήν που αρχίζει με το «ο ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος…», την οποία χρησιμοποιούν διάφοροι ελληναράδες για ν’ αποδείξουν ότι πρέπει να επαναφέρουμε το πολυτονικό, να διδάσκονται τα αρχαία από το δημοτικό, να μην γίνονται καταλήψεις πανεπιστημίων κτλ. (ό,τι θέλει ο καθένας). Στο άρθρο εκείνο, που εξέταζε την πορεία του μύθου από τότε που ήρθε στην επιφάνεια η δήθεν δήλωση από τη Λιάνα Κανέλλη και το περιοδικό Νέμεσις το 1997, είχα αφήσει ένα υπόλοιπο, υποσχόμενος να αφηγηθώ σε επόμενη ευκαιρία, «τις απαρχές του κειμένου της δήθεν δήλωσης Κίσινγκερ». Ήρθε τώρα ο πλήρωμα του χρόνου για να εξοφλήσω αυτό το χρέος.


Έχω κάπου ξαναπεί ότι οι περισσότεροι μύθοι έχουν μέσα τους έναν κόκκο αλήθειας. Στην προκειμένη περίπτωση, δεν έχουμε απλώς κόκκο, αλλά κοτζάμ βουνό: τα κυνικά ιμπεριαλιστικά παιχνίδια των Αμερικανών στην Μεσόγειο και σε όλο τον υπόλοιπο πλανήτη είναι πασίγνωστα, αυτό όμως δεν κάνει πιο πιστευτή τη δήλωση. Οι Αμερικάνοι τα κάνουν, δεν τα λένε. Ίσως όμως υπάρχει κι άλλος ένας κόκκος αλήθειας, δηλαδή κάποια παλιότερη δήλωση από την οποία μπορεί να εμπνεύστηκε ο χαλκευτής της δήθεν δήλωσης Κίσινγκερ.

Ίχνη που δεν οδηγούν πουθενά
(αυτή την ενότητα μπορείτε να την παραλείψετε αν αγωνιάτε να φτάσετε στο τέλος)

Ο πατέρας μου, ο Δημήτρης Σαραντάκος, είχε γράψει παλιότερα, στο περιοδικό Φιστίκι, για τη δήλωση Κίσινγκερ: «Έλα όμως που ο Χένρυ Τζων Τεμπλ, λόρδος Πάλμερστον, είχε πεί ακριβώς τα ίδια λόγια, προσθέτοντας μόνο μετά τη λέξη “υπάκουος” τη φράση “σαν τους λαούς του Ινδοστάν”. Και η δήλωση αυτή έγινε στο βρετανικό κοινοβούλιο το 1850, με αφορμή τα επεισόδια που έγιναν στην Αθήνα σε βάρος του βρετανού υπηκόου Πατσίφικου». Όταν τον ρώτησα, μου είπε ότι θυμάται πως το είχε διαβάσει σε άρθρο του Θέμου Κορνάρου την περίοδο μετά την Απελευθέρωση.

Για όσους δεν θυμούνται το επεισόδιο Πατσίφικο: το 1849 είχε απαγορευτεί το κάψιμο του Ιούδα το Πάσχα· υπεύθυνος για την απαγόρευση αυτή θεωρήθηκε (εσφαλμένα) ο Ντον Πατσίφικο, εβραίος πορτογαλικής καταγωγής που ζούσε στην Αθήνα, με αποτέλεσμα το εξαγριωμένο πλήθος να καταστρέψει το σπίτι του και να λεηλατήσει την περιουσία του, ενώ η αστυνομία αδιαφορούσε (ίσως επειδή ηγέτες του όχλου ήταν δυο υπουργοπαίδια). Ο Πατσίφικο ζήτησε αποζημίωση από την ελληνική κυβέρνηση, όμως το ποσό που ζητούσε κρίθηκε υπέρογκο. Όταν δεν μπόρεσε να αποζημιωθεί, ζήτησε την προστασία της Αγγλίας -ήταν άγγλος υπήκοος, αφού είχε γεννηθεί στο Γιβραλτάρ. Ο Πάλμερστον, που ήταν τότε Υπουργός Εξωτερικών, απάντησε με πρωτοφανή τρόπο: κήρυξε ναυτικό αποκλεισμό της Ελλάδας και προέβη σε συλλήψεις ελληνικών πλοίων και κατάσχεση του φορτίου τους ώστε να συγκεντρωθούν τα χρήματα για την αποζημίωση του Πατσίφικο. Ήταν μια από τις πρώτες εκδηλώσεις της λεγόμενης «διπλωματίας των κανονιοφόρων». Ο αποκλεισμός κράτησε δυο μήνες. Οι άλλες δύο εγγυήτριες δυνάμεις, Γαλλία και Ρωσία, διαμαρτυρήθηκαν για την δυσανάλογα βίαιη αντίδραση και τελικά το θέμα Πατσίφικο παραπέμφθηκε σε διαιτησία η οποία επιδίκασε στον αιτούντα πολύ χαμηλότερη αποζημίωση απ’ όσο ζητούσε.

Όταν το επεισόδιο είχε τελειώσει, το θέμα συζητήθηκε στη Βουλή των Λόρδων, η οποία καταδίκασε τις ενέργειες του Πάλμερστον. Όμως, η Βουλή των Κοινοτήτων, στις 25 Ιουνίου 1850, αναίρεσε την απόφαση. Στη συζήτηση αυτή ήταν παρών ο Πάλμερστον που έβγαλε με την ευκαιρία αυτή έναν από τους διασημότερους λόγους του, με διάρκεια πεντέμισι ώρες, όπου δεν περιορίστηκε στην ελληνική υπόθεση αλλά συνόψισε όλη την εξωτερική πολιτική του. Ο λόγος έμεινε στην ιστορία με την ονομασία Civis Romanus sum (είμαι Ρωμαίος πολίτης) διότι ο Πάλμερστον υποστήριξε την αρχή ότι η Βρετανία πρέπει να προστατεύει ενεργητικά κάθε Βρετανό πολίτη στο εξωτερικό, όπως έκανε και η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο Πάλμερστον κέρδισε την ψηφοφορία αλλά και τη δυσαρέσκεια της βασίλισσας Βικτωρίας.

Ανέτρεξα στα πρακτικά της Βουλής των Κοινοτήτων. Όμως, ούτε στον λόγο του Πάλμερστον ούτε στη γενικότερη συζήτηση μπόρεσα να βρω το επίμαχο απόσπασμα ή κάτι που να συγγενεύει αρκετά. Δεν μπορώ να είμαι 100% κατηγορηματικός ότι έκανα σωστά την αναζήτησή μου (δεν διάβασα βέβαια και τις 1100 σελίδες!) αλλά θα με εξέπληττε να υπήρχε και να μου ξέφυγε. Ο λόγος του Πάλμερστον υπάρχει και σε πιο προσιτή μορφή, εδώ. Φυσικά, μπορεί η επίμαχη φράση να έχει ειπωθεί από τον Πάλμερστον σε άλλη ευκαιρία, όσο κι αν αυτό δεν είναι πολύ πιθανό. Πάντως, το σκαιό ύφος της υποτιθέμενης δήλωσης δεν είναι καθόλου αταίριαστο στην εποχή· ο ίδιος ο Πάλμερστον αποδεδειγμένα έχει πει, μιλώντας για την Κίνα και για τα κράτη της Λατινικής Αμερικής, ότι «αυτά τα μισοπολιτισμένα κράτη χρειάζονται ένα μπερντάχι κάθε οχτώ-δέκα χρόνια για να διατηρούνται στην τάξη» (These half-civilised governments all require a dressing down every eight or ten years to keep them in order).

Ίχνη που κάπου οδηγούν

Ωστόσο, ο Μάριος Πλωρίτης, σε άρθρο που έγραψε για τη δήλωση Κίσινγκερ τότε που πρωτοξέσπασε ο καβγάς, στο Βήμα στις 31.8.1997, είχε προσθέσει ένα νέο στοιχείο. Έγραψε συγκεκριμένα: Πριν 170 περίπου χρόνια, ο άγγλος υπουργός Εξωτερικών Ρόμπερτ Κάσλρη (Castlereagh, ο Καστελρήγος, όπως τον έλεγαν τότε εδώ), μαρκήσιος του Londonderry και αδερφοποιτός του Μέττερνιχ, ευχόταν «να καταστή η (επαναστατημένη) Ελλάς όσον το δυνατόν ολιγώτερον επικίνδυνος, ο δε λαός της μικρόψυχος ως τα έθνη του Ινδοστάν» Και σε υποσημείωση έδινε: Prokesh-Osten, Ιστορία της επαναστάσεως των Ελλήνων (1867). Μετάφρ. Γ. Αντωνιάδου, 1878-9, σελ. 183.

Ακριβώς ίδια παραπομπή έδωσε ο Πλωρίτης και σε επόμενο άρθρο του όπου αναφέρθηκε ξανά στην ίδια περικοπή, το 2001. Το έργο αυτό είναι υπαρκτό. Χάρη στο googlebooks βρήκα το βιβλίο του Πρόκες-Όστεν (στα αγγλικά ή στα γερμανικά, δεν θυμάμαι), το φυλλομέτρησα στα πεταχτά, δεν βρήκα όμως τίποτε, κι εκεί έμεινε το πράγμα. Το χειρότερο είναι ότι κάθε τόσο (δηλαδή κάθε πεντέξι μήνες) μου έγραφε κάποιος φίλος του ιστοτόπου, ότι είχε κι αυτός ξεφυλλίσει τον Πρόκες-Όστεν χωρίς να βρει την επίμαχη δήλωση. Μέχρι που ήρθε ο Κρατύλος.

Το μυστήριο της λαθεμένης παραπομπής ξεδιαλύνεται

Αν και ελληνοκεντρικός ιστολόγος, ο Κρατύλος δεν πιστεύει στη δήλωση Κίσινγκερ και θεωρεί τη χρήση της αποπροσανατολιστική. Ο Κρατύλος βρήκε την ελληνική μετάφραση του Πρόκες-Όστεν, την έκδοση στην οποία παραπέμπει ο Πλωρίτης, κι έτσι βεβαιώθηκε ότι η παραπομπή του Πλωρίτη είναι λάθος.

Ακόμα, ο Κρατύλος βρήκε απόσπασμα από ομιλία του Σαράντου Καργάκου, που έδινε τη σωστή παραπομπή: «Στα τέλη του 19ου αιώνα ο λόρδος Λοντόντερυ (Londonderry) είχε πει ότι η Ελλάς, για να καταστεί όσο γίνεται λιγότερο επικίνδυνη, πρέπει ο λαός της να γίνει μικρόψυχος σαν τους λαους του Ινδοστάν» (Βλ. Γ. Φιλάρετου: «Ξενοκρατία καὶ βασιλεία ἐν Ἑλλάδι 1821-1897», σ. 116) Ο λόρδος Λοντόντερυ είναι ο Κάστλρη, πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο (οι ευγενείς και οι απατεώνες έχουν πολλά ονόματα). Το μόνο λάθος που κάνει ο Καργάκος είναι ότι αυτό δεν μπορεί να το είπε ο Κάστρλη/Λοντόντερυ στο τέλος του 19ου αιώνα, αφού είχε αφήσει (αυτόχειρας) τον μάταιο τούτο κόσμο από το 1822. Όμως, η παραπομπή είναι σωστή.

Ο Φιλάρετος ήταν επιφανής αντιμοναρχικός πολιτικός στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο «πατέρας της δημοκρατίας» και ο ιδρυτής του Ριζοσπάστη το 1908. Ο Κρατύλος ανέτρεξε στο βιβλίο του και βρήκε το μυστικό (παραθέτω με κοπυπάστη, οπότε ζητώ συγνώμη για τα σκουληκάκια): Ὁ Φιλάρετος παραπέμπει (σελ. 134, παραπομπὴ 2) στὴν Ἱστορία τοῦ Πρόκες Φὸν Ὄστεν, σελ. 183, ἀλλὰ αὐτὴ εἶναι ἡ προηγούμενη παραπομπὴ ἀπὸ αὐτὴν ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει (καὶ μᾶλλον ὁ Μάριος Πλωρίτης τὴν ἀντέγραψε κατὰ λάθος). Τὴν ρῆσιν τοῦ λόρδου Londonderry ἀναφέρει ὁ Φιλάρετος στὴν σελ. 135, παραπέμπει δὲ (σελ. 134, παραπομπὴ 3) στὸ Καρόλου Τάκερμαν, «Οἱ Ἕλληνες τῆς σήμερον», μτφ. Ἀντωνίου Ζυγομαλᾶ, ἔκδ. 1877, σελ. 110.

Άρα, ο αείμνηστος Πλωρίτης μάλλον διέπραξε ένα μικρό βιβλιογραφικό αμάρτημα: δεν παρέθεσε τη δευτερογενή πηγή του (τον Φιλάρετο) αλλά θέλησε να δείξει ότι ανέτρεξε στην πρωτογενή…. και εκεί μπέρδεψε τις παραπομπές κι αντί να επικαλεστεί τον Τάκερμαν έγραψε τον Πρόκες φον Όστεν και μας έβαλε όλους να φυλλομετράμε αυτή τη… γκουμούτσα (είναι πολύτομο το βιβλίο του Όστεν)! Το πιο περίεργο είναι ότι σε προηγούμενο άρθρο του στο Βήμα, στις 10.1.1993, πάλι παραθέτει τη ρήση Καστελρήγου αλλά δίνει τη σωστή παραπομπή στο βιβλίο του Φιλάρετου! Δεν πρέπει να είχε και πολύ ταχτοποιημένα τα χαρτιά του.

Λοιπόν, η ρήση του Κάστλρη παραδίδεται στο βιβλίο «Οι Έλληνες της σήμερον». Συγκεκριμένα, ο Αμερικανός φιλέλληνας Τσαρλς Τάκερμαν, πρέσβης στην Ελλάδα, γράφει: Μετά την ναυμαχίαν του Ναυαρίνου, ο Γουέλινγκτων, ο ημίθεος των Άγγλων, ο αποκαλέσας την νίκην ταύτην ‘ατυχές συμβάν’, εφρόνει ότι ‘η Ελλάς έπρεπε να εξαρτάται καθ’ ολοκληρίαν από την Τουρκίαν’. Την ιδέαν ταύτην υπεστήριζεν και ο λόρδος Londonderry, όστις επεθύμει να καταστή η Ελλάς ‘όσον οίον τε ήττον επικίνδυνος, ο δε λαός της μικρόψυχος ως τα έθνη του Ινδοστάν’. Αυτά, βέβαια, η ελληνική μετάφραση.

Στο βιβλίο δεν υπάρχει παραπομπή που να τεκμηριώνει τα λεγόμενα του Λοντόντερυ, τουλάχιστον στην ελληνική μετάφραση. Το πρωτότυπο το βρήκα μέσω googlebooks, λέγεται The Greeks of To-day, και παρόλο που έχει εκδοθεί το 1866 και σε τρίτη έκδοση το 1873 το περιεχόμενό του δεν είναι διαθέσιμο (No preview available). Αν κάποιος μάστορας της χακεριάς ή της ιστοαναζήτησης βρει το αγγλικό κείμενο του Τάκερμαν, θα μ’ ενδιέφερε να το δω.

Όπως θα μπορούσε κανείς να ψάξει στις αγορεύσεις της Βουλής των Κοινοτήτων την εποχή που ήταν υπουργός εξωτερικών ο Καστελρήγος (από το 1812 ως το 1822 που έκοψε το λαρύγγι του με έναν χαρτοκόπτη) μήπως και βρει το επίμαχο απόσπασμα. Αυτό, το αφήνω ως άσκηση σε άλλους πιο υπομονετικούς. Εδώ που τα λέμε, όποια κι αν ήταν η ακριβής μορφή της ρήσης του Καστελρήγου, μπορούμε να ανασυστήσουμε τα γεγονότα με αρκετή βεβαιότητα.

Από τον Φιλάρετο στον Κίσινγκερ

Το βιβλίο του Φιλάρετου, που περιείχε τη ρήση για το Ινδοστάν, διαβάστηκε πολύ από αντιμοναρχικούς και αριστερούς. Πολλοί θα πρόσεξαν τη ρήση που αποδίδεται στον Καστελρήγο για τα έθνη του Ινδοστάν, πολύ περισσότερο που ο Φιλάρετος βάζει και αστερίσκο και αναστενάζει σε υποσημείωση: σχεδόν το κατόρθωσαν! Ίσως η ρήση του Καστελρήγου/Λοντόντερυ να αναδημοσιεύτηκε και σε άλλα βιβλία, αλλά έτσι κι αλλιώς το βιβλίο του Φιλάρετου επανεκδόθηκε το 1973, οπότε η φράση θα ξαναπροσέχτηκε. Για παράδειγμα, βρήκα βιβλιοκριτική του Ριζοσπάστη το 1983, άσχετη εντελώς με το θέμα Κίσινγκερ, όπου ο βιβλιοκριτικός, μιλώντας για την εξάρτηση του νεοελληνικού κράτους, κάνει λόγο για τη ρήση του Λοντόντερυ περί Ινδοστάν.

Θέλω να πω, καθώς η ρήση του Καστελρήγου είχε ξαναέρθει στην επιφάνεια, δεν είναι απίθανο να χρησίμεψε σαν υπόδειγμα ή πηγή έμπνευσης σε εκείνον που χάλκευσε τη δήλωση Κίσινγκερ. Να προσθέσουμε ότι την εποχή που ο Κίσινγκερ ήταν υπουργός εξωτερικών, κι ενώ είχε γίνει η τουρκική εισβολή στην Κύπρο, και συγκεκριμένα τον Μάρτιο του 1975, είχε γραφτεί στον ελληνικό τύπο (και είχε αμέσως διαψευστεί από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ) μια άλλη δήλωση Κίσινγκερ, που έγινε μέσα σε αεροπλάνο προς οικείους του, ότι αν ο Κ. Καραμανλής επέμενε στις αδιάλλακτες θέσεις του για το Κυπριακό, μπορεί να ανατρεπόταν.

Όλα αυτά μπορεί να δίνουν κάποιες ιδέες για το ποιοι και πώς χάλκευσαν τη δήλωση Κίσινγκερ, όμως μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε. Να προσθέσω ότι ένα άλλο ερέθισμα που ίσως να συνέβαλε στη δημιουργία της δήλωσης είναι μια πολύ παρόμοια δήλωση που υποτίθεται πως έχει ειπωθεί για τους Ινδούς από τον βαρόνο Μακόλεϊ. Στα αγγλικά:


I have travelled across the length and breadth of India and I have not seen one person who is a beggar, who is a thief. Such wealth I have seen in this country, such high moral values, people of such caliber, that I do not think we would ever conquer this country, unless we break the very backbone of this nation, which is her spiritual and cultural heritage, and, therefore, I propose that we replace the old and ancient education system, her culture, because if the Indians think that all that is foreign and English is good and greater than their own, they will lose their self-esteem, their native self-culture and they will become what we want them to be, a truly dominated nation.

Οι ομοιότητες με τη δήθεν δήλωση Κίσινγκερ είναι εκπληκτικές, θα συμφωνήσετε θαρρώ μαζί μου. Και, κατά πάσα πιθανότητα, η δήλωση Μακόλεϊ επίσης δεν έγινε ποτέ.

Δεν αποκλείεται λοιπόν ο χαλκευτής να ανακάτεψε Μακόλεϊ με Καστελρήγο. Αλλά, ξαναλέω, αυτά είναι εικασίες που μόνο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον έχουν.

sarantakos.wordpress.com

http://infognomonpolitics.blogspot.com/2010/05/blog-post_7147.html