Σε αναζήτηση συμπαντικών συνόντων

Η αναζήτηση εξωγήινης ζωής

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗ Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης και συγγραφέα
«Ωστε κι εσύ έρχεσαι από τον ουρανό!

Από ποιον πλανήτη είσαι;»

Τότε ήταν σαν να είδα μια λάμψη να φωτίζει το μυστήριο της παρουσίας του και τον ρώτησα απότομα:

«Ερχεσαι λοιπόν από άλλον πλανήτη;»

Αντουάν Ντε-Σεντ Εξιπερί «Ο Μικρός Πρίγκιπας»

Σήμερα θα μιλήσουμε για εξωγήινους. Δεν εννοώ βέβαια τους εξωγήινους της πολιτικής ζωής μας. Εκείνοι πράγματι σε άλλους κόσμους βρίσκονται· όπου δεν φαίνεται να φτάνει ούτε η οργή ούτε ο πόνος των Ελλήνων. Εμείς ωστόσο θα μιλήσουμε για τους άλλους εξωγήινους, τους αινιγματικούς, που δεκαετίες τώρα αναζητεί η επιστήμη. Μόνον όμως πρόσφατα η εικόνα άρχισε λίγο να φωτίζεται.

Στην αλλαγή αυτή συνέβαλαν δύο καθοριστικοί παράγοντες. Ο πρώτος υπήρξε μια αναπάντεχη διαπίστωση: Οτι είδη ζωής, που βέβαια είναι πρωτόγονα και ατελή, εντοπίσθηκαν σε συνθήκες ή σημεία του πλανήτη μας που μέχρι χθες έμοιαζαν απαγορευτικά. Πράγματι: Μέσα σε ωκεάνια ρήγματα ή και στην καρδιά ηφαιστείων, στους πόλους της Γης αλλά και στις παγωμένες λίμνες της Ανταρκτικής, επιβιώνουν βακτήρια και μικροοργανισμοί, που αντλούν από παράδοξες πηγές την απαραίτητη για τη ζωή ενέργεια. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των νησιών Γκαλαπάγκος, όπου ύστερα από αναρίθμητες καταδύσεις στα βαθιά νερά τους οι ειδικοί εντόπισαν ένα εξαιρετικά πολύπλοκο αλλά και πλούσιο οικοσύστημα. Αποικίες, δηλαδή, σκουληκιών και μικροοργανισμών, που «ζουν» και αναπαράγονται χάρη στην ενέργεια των υποθαλασσίων ηφαιστείων. Οι χημικές ουσίες, που απελευθερώνει η εσωτερική θερμότητα της Γης, αποτελούν την τροφή των μικροοργανισμών· ενώ με τη σειρά τους, και αυτοί γίνονται η τροφή για είδη που βρίσκονται υψηλότερα στην τροφική αλυσίδα. Μέχρι σήμερα έχουν ανακαλυφθεί περισσότερες από εκατό τέτοιες σκοτεινές «οάσεις» ζωής. Είναι πιθανό λοιπόν, παρόμοιοι ζωντανοί και ανθεκτικοί κόσμοι να αφθονούν και σε πλανήτες που με τα δικά μας μέτρα μοιάζουν αφιλόξενοι και εχθρικοί.

Σε αυτό το σημείο, μια άλλη εξέλιξη ήρθε να τονώσει τους ιδεολόγους της εξωγήινης ζωής. Υπήρχε πράγματι από παλιά η υποψία ότι οι πλανήτες δεν είναι αποκλειστικότητα του ηλιακού συστήματος. Συνοδεύουν, αντίθετα, πολλά από τα άστρα του γαλαξία μας. Με την εξέλιξη των οργάνων παρατήρησης, η υποψία αυτή μπορεί σήμερα να θεωρηθεί μια επιστημονική βεβαιότητα. Ετσι, το ειδικά εξοπλισμένο διαστημικό τηλεσκόπιο Κέπλερ, που εκτοξεύθηκε τον Μάρτιο του 2009, είχε ως κύρια αποστολή του την αναζήτηση «εξωπλανητών»· που διαβιούν, δηλαδή, έξω από το ηλιακό μας σύστημα. Μέχρι τώρα το τηλεσκόπιο έχει ήδη εντοπίσει μερικές εκατοντάδες εξωπλανήτες, που όπως η Γη περιφέρονται σε μια «κατοικήσιμη» ζώνη γύρω από ένα άστρο. Φαίνεται όμως ότι είναι πλανήτες αερίων, χωρίς ξηρά ή θάλασσα, ενώ το μέγεθός τους υπερβαίνει κατά πολύ τη Γη. Με έμμεσο πάντα τρόπο, πολλοί εξωπλανήτες έχουν ανιχνευτεί και από επίγεια τηλεσκόπια. Σε απόσταση 50 ετών φωτός, για παράδειγμα, και στον αστερισμό του Ζυγού, ανακαλύφθηκε ένας πλανήτης περίπου διπλάσιος από τη Γη. Είναι όμως απίθανο να φιλοξενεί ζωή, αφού ο δικός του «ήλιος» είναι ένας «ερυθρός νάνος» -αστέρι, δηλαδή, με πολύ ασθενέστερη ακτινοβολία.

Η αναζήτηση λοιπόν της εξωγήινης ζωής άλλαξε πλεύση, αλλά και κέρδισε νέα ορμή τα τελευταία χρόνια. Δεν έχει ίσως πια τη θεαματικότητα που με ωραίο τρόπο συχνά ανέδειξαν οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας. Ούτε ικανοποιεί τις εναγώνιες προσδοκίες του ανθρώπου, που σε κάθε διαστημική αποστολή στον Αρη ή στους κοντινούς πλανήτες έβλεπε τη στιγμή που ένα εξωγήινο ον θα μας κουνούσε φιλικά το χέρι. Ακόμα και το φιλόδοξο πρόγραμμα SETI, που σάρωνε υπομονετικά τον ουρανό αναζητώντας τα «σήματα» μιας εξωγήινης νοημοσύνης, έχει οδηγηθεί περίπου σε χειμερία νάρκη.

Η ριζική όμως αλλαγή πορείας, στην αναζήτηση της εξωγήινης ζωής, δείχνει μεγαλύτερο ρεαλισμό, και έχει πιο στέρεη επιστημονική βάση. Δεν εκκινά τόσο από το απέραντο διάστημα, όσο από την ίδια τη Γη. Είδαμε ότι οι ακραίες συνθήκες που επικρατούν σε ορισμένες λίμνες ή ωκεάνια βάθη της, δεν εμποδίζουν την ανάπτυξη απλών ειδών ζωής. Το εύρος συνεπώς της ζώνης, που ενδεχομένως φιλοξενεί κάποιες πρωτόλειες μορφές της, είναι πολύ μεγαλύτερο απ' όσο υποθέταμε. Με αυτό το πρίσμα σχεδιάζονται οι νέες διαστημικές αποστολές στον Αρη, το Δία, τον Κρόνο ή τους δορυφόρους τους. Αν μάλιστα επιβεβαιωθεί η ύπαρξη νερού ή πάγου, σε κάποιον από τους μακρινούς αυτούς συγγενείς της Γης, η ελπίδα ότι θα εντοπισθούν και ίχνη ζωής στο μέλλον θα ενισχυθεί. Παράλληλα το ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Δαρβίνος», που θα αποτελείται από μια «συστοιχία» διαστημικών τηλεσκοπίων, αναμένεται να αρχίσει τη λειτουργία του στο τέλος της δεκαετίας. Ενώ όμως θα προσπαθήσει να ανιχνεύσει πλανήτες παρόμοιους με τη Γη, ας σημειωθεί ότι το κρίσιμο ερώτημα, για το πώς άρχισε στον δικό μας πλανήτη η ζωή, δεν έχει εύκολη απάντηση.

Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, μια πρόσφατη ανακάλυψη συντάραξε και πάλι τον επιστημονικό κόσμο, αλλά και το απλό κοινό. Οπως ανακοίνωσε η NASA στις 2 Δεκεμβρίου του 2010, στην λίμνη Μόνο της Καλιφόρνιας ανακαλύφθηκε ένα «εξωτικό» βακτήριο, που έχει μια απίστευτη δομή. Συγκεκριμένα, έχει αντικαταστήσει στο DNA του τον φώσφορο με αρσενικό, που αποτελεί βέβαια δηλητήριο για τη ζωή όπως την ξέρουμε! Οπως πιστεύαμε, μόνον έξι χημικά στοιχεία είναι επιτρεπτά αλλά και απαραίτητα, για να ανθίσει ο κύκλος της ζωής: Ο άνθρακας, το οξυγόνο, το άζωτο, το υδρογόνο, ο φώσφορος και το πυρίτιο. Το αρσενικό είναι ένας ανεπιθύμητος «εισβολέας», που ανατρέπει πεποιθήσεις, αλλά και ανοίγει νέες δυνατότητες. Ετσι στους δεκάδες δηλητηριώδεις πλανήτες, που ανήκουν στο δικό μας ηλιακό σύστημα ή περιφέρονται γύρω από τα μακρινά άστρα, δεν αποκλείεται η «ζωή» να έχει ακολουθήσει δρόμους αλλόκοτους. Αν η βασική δομή της είναι διαφορετική, τότε και οι εξελικτικές μορφές της ασφαλώς θα μας εκπλήξουν.

Πριν ωστόσο η φαντασία ή τα όνειρά μας διαγράψουν άλματα, είναι ανάγκη να συνοψισθούν προσεκτικά τα βασικά μας συμπεράσματα. Φαίνεται ότι ποικίλες μορφές ζωής είναι δυνατόν να αναπτυχθούν στη Γη υπό συνθήκες που μέχρι χθες έμοιαζαν αδιανόητες. Η διαπίστωση αυτή ενισχύει την πιθανότητα, βακτήρια ή άλλοι μικροοργανισμοί να ενδημούν και στους πλανήτες που -όπως πάλι διαπιστώνεται- δεν είναι σπάνιοι στο αστρικό διάστημα. Μόνο που η εξέλιξη της ζωής από τα πρωτόγονα, ατελή δημιουργήματά της σε όντα, έστω και διαφορετικής νοημοσύνης από τη δική μας, δεν φαίνεται να αποτελεί καθόλου βεβαιότητα.

Αν επιπλέον ληφθούν υπόψη οι αδιανόητες αποστάσεις που κυριαρχούν, το όνειρο του ανθρώπου, να επικοινωνήσει με ομολόγους του κάπου στο Σύμπαν, παραμένει μακρινό και αμφισβητούμενο. Πικρή η αίσθηση: Για τις δεκαετίες όμως ή και τους αιώνες που ακολουθούν, είμαστε καταδικασμένοι στην εξωγήινή μας μοναξιά!

Η γήινη όμως μοναξιά είναι σκληρότερη και πιο παράλογη. Υπάρχει ωστόσο γύρω μας, στη γειτονιά ή το μικρό χωριό, στην πόλη ή τα μακρινά νησιά. Είναι καιρός εκεί να εστιάσουμε την προσοχή μας, εκεί να στρέψουμε την ανάσα και το βλέμμα μας. Καθώς μάλιστα η «κρίση» ωθεί όλο και περισσότερους στην απόγνωση και την ανέχεια, η αλληλεγγύη προς τον Αλλο, η έγνοια για το πώς πορεύεται, θα είναι και το πρώτο βήμα για να μην χαθούμε όλοι. Ετσι, όταν συναντηθούμε -αν ποτέ συναντηθούμε- με τους εξωγήινους, θα έχουμε πολλά να διηγηθούμε. Ισως όμως και να τους διδάξουμε.

http://www.enet.gr/?i=news.el.episthmh-texnologia&id=271383