Η Οδύσσεια και οι «πολιτιστικοί πόλεμοι» της νέας εποχής

Αν για τους αρχαίους κεντρική αξία ήταν η ανδρεία, τότε αυτή στη Ιλιάδα, που διαδραματίζεται μέσα σε περιβάλλον πολεμικό, ορίζεται ως υπεροχή στο πεδίο της μάχης και μετριέται με τα κεφάλια που παίρνει ο ήρωας. Αντίθετα στην Οδύσσεια, που τοποθετείται σε εποχή μεταπολέμου --εποχή διόλου λιγότερο επικίνδυνη από την πολεμική-- η ανδρεία ταυτίζεται με την αντοχή και την καρτερία του ανθρώπου και στις χειρότερες μέσα συμφορές.

Μετριέται, δηλαδή, με το πόσα βάσανα μπορεί να σηκώσει ο άνθρωπος, όχι μόνο χωρίς να λυγίσει, αλλά καταφέρνοντας, επιπλέον, να διατηρήσει το έμπεδον ήθος του. Η Οδύσσεια προβάλλει τον άνθρωπο νικητή μέσα από την αντοχή, την ευελιξία, και τη σωφροσύνη --τις αρετές που συμπυκνώνει στην ομηρική γλώσσα η τλημοσύνη, λέξη παραγόμενη από το ρήμα τλάω, «αντέχω, βαστώ, υπομένω». Αυτό είναι, πολύ συνοπτικά, το πολύτιμο ιδεολογικό φορτίο της Οδύσσειας.

Με αυτή την ομηρική του παιδεία, συνέθεσε ο Έλληνας της κλασικής εποχής τον πρωτόφαντο θεσμό της δημοκρατίας, η οποία μέτρησε ζωή 200 χρόνων στην αρχαία Αθήνα --και ας μη ξεχνούμε ότι, στη σημερινή μεταπλασμένη αναβίωσή της, δεν μετράει πάνω από διακόσια χρόνια.

Η παιδεία του κλασικού ανθρώπου δικαιωνόταν ως άσκηση στις κεφαλαιώδεις αρετές (cardinal virtues) του ανθρώπου, όπως τις κωδικοποίησε ο Πλάτων: στην ανδρεία (την πολεμική αρετή), τη σοφία (τη γνώση με μέτρο τον άνθρωπο –χωρίς θεϊκή εξάρτηση), τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη – την κορυφαία συναίρεση όλων των άλλων αρετών. Ως εναρμόνιση του ηθικού μικρόκοσμου του ατόμου με τον πολιτικό μεγακόσμο, που τον περιβάλλει. Επιδίωξη της άσκησης εκείνης ήταν η διαμόρφωση του κατεξοχήν πολιτικού ανθρώπου. Γιατί για την αρχαία πολιτική σκέψη, εγγύηση της σύστασης και επιβίωσης της ορθής πολιτείας ήταν το ήθος των πολιτών της κατάλληλα εκπαιδευμένων.

Η αθηναϊκή δημοκρατία έλαμψε μετεωρικά, αλλά πρόλαβε να αφήσει ένα σώμα σημαντικών κειμένων –από μιαν άποψη όλη τη γραμματεία της κλασικής εποχής είναι πολιτική. Στον αντίποδά της : για τη νεότερη πολιτική σκέψη (χοντρικά μετά τον Μακιαβέλλι), μοχλός της πολιτικής ζωής είναι όχι το υποκείμενο της πολιτικής πράξης, ο πολίτης, αλλά οι αφηρημένες δυνάμεις, κυρίως οικονομικές, που ασκούνται πάνω στο σώμα της πολιτείας και της προσδίδουν το σχήμα που παίρνει. Ο ρόλος του πολίτη υποβαθμισμένος και με τάση να μηδενιστεί. Το αποτέλεσμα: Το αρχαίο αξίωμα περί ενότητας ηθικής και πολιτικής να βάλλεται από κάθε πλευρά.

Τα τελευταία μάλιστα χρόνια, η ηθική πάει μια και καλή να αποσυνδεθεί από την πολιτική ως ένας δήθεν ανεδαφικός αναχρονισμός. Μαζί της, όμως, κινδυνεύει να περιπέσει σε αφάνεια και το κεφάλαιο εκείνο της αρχαίας παιδείας που στήριζε και τροφοδοτούσε τον πολίτη, αυτά τα ίδια τα κείμενα που τα επικαλούνταν ως ιδρυτικά η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση. Ο κανόνας της αρχαίας παιδείας βάλλεται σήμερα ως εξ ορισμού επιζήμιος, από τους οπαδούς της πολιτικής ορθότητας που αδιαφορούν αν έτσι συμπαρασύρεται όχι μόνον όλη η αρχαία πολιτική σκέψη, αλλά και μεγάλο μέρος της σύγχρονης πολιτικής σκέψης που αποτελεί τη συνέχειά της.

Πάνε είκοσι χρόνια από τότε που o Αμερικανός κλασικός φιλόλογος και ιστορικός Victor David Hanson) δοκίμασε εκ δεξιών (ως μέλος του Hoover Instirute) να υπερασπιστεί τον Όμηρο. Το βιβλίο του «Ποιος σκότωσε τον Όμηρο» (1998) κατήγγελλε λιγότερο τις γενικές αιτίες και περισσότερο την υποκρισία των μεγαλοκαθηγητών του αγγλοαμερικανικού ακαδημαϊκού κατεστημένου να επιμένουν να ψωμίζονται από τον Όμηρο χωρίς να πιστεύουν στον κόσμο του, ούτε να κάνουν την παραμικρή προσπάθεια να μεταφέρουν κάτι από εκείνον στη δική μας κοινωνία και εκπαίδευση.

Διάλογος πραγματικός δεν ακολούθησε. Η λίμνη κατάπιε την πετριά εκείνη, και επανήλθε η εξωτερική ηρεμία. Και τώρα γινόμαστε μάρτυρες του φαινομένου να εξορκίζουν με ηροστράτειο ζήλο άνθρωποι άγευστοι αρχαίας παιδείας την πολύτιμη πραμάτεια (η οποία στήριξε όχι μόνον την επανασύνδεση της τεχνολογικά καθυστερημένης Δύσης με την προηγμένη αρχαία τεχνολογία, δημιουργώντας τον 17ο αιώνα, τον αιώνα τη επιστήμης, αλλά και δύο σαρωτικά ανθρωπιστικά κινήματα) --χωρίς να βάζουν τίποτε άλλο στη θέση της.

Βρισκόμαστε μπροστά σε έναν πολιτιστικό πόλεμο εναντίον της Δύσης που διεξάγει εκ των έσω ένα κίνημα μηδενισμού. Θα χρειάζονταν πολλά να ειπωθούν για να γίνει κατανοητή η εκπαιδευτική ζημιά των ιδεολόγων και προβοκατόρων της διαβόητης και ψευδεπίγραφης «Critical Theory». Το επικίνδυνα πρωτοφανές μάλιστα είναι ο προσηλυτισμός στις ιδέες αυτές μελών του διδασκαλικού κόσμου. Από την άλλη μεριά, όμως, δεν είναι αδικαιολόγητη η διαπίστωση πρόσφατου βιβλίου αμερικανού κλασικού φιλολόγου ότι οι κλασικοί φιλόλογοι είναι οι μόνοι φιλόλογοι που δεν έχουν πάρει μέρος ως τώρα στους cultural wars της εποχής μας. Μήπως ήρθε ο καιρός της αφύπνισης ;

Ι. Ν. Καζάζης
Πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας
Liberal