Η παρασιτική φύση των κομμάτων και η πολιτική της υποτέλειας: Ένα σύμπτωμα παρακμής ή δομική παθογένεια;

Στην ελληνική δημόσια σφαίρα συχνά εκτοξεύεται ο όρος "παρασιτισμός" για να χαρακτηρίσει την πολιτική λειτουργία των κομμάτων. Η φράση της εικόνας, «Η παρασιτική φύση των κομμάτων ευνοεί την πολιτική της υποτέλειας και ενδοτισμού», εκφράζει μια βαθιά ριζωμένη δυσπιστία προς το κομματικό σύστημα και ταυτίζει την πολιτική εξάρτηση με την απώλεια εθνικής αξιοπρέπειας. Πρόκειται όμως για εύστοχη διαπίστωση ή για απλοϊκή γενίκευση; Τι σημαίνει τελικά «παρασιτικό κόμμα» και πώς σχετίζεται με την υποτέλεια;

1. Παρασιτισμός στην πολιτική: Έννοια και προέλευση

Ο πολιτικός «παρασιτισμός» είναι όρος μεταφορικός, που υποδηλώνει ότι ένα κόμμα (ή πολιτικός φορέας) δεν παράγει πολιτικό έργο για το κοινό συμφέρον, αλλά επιβιώνει απομυζώντας κρατικούς πόρους, ψηφοθηρικά δίκτυα και πελατειακές σχέσεις. Δεν είναι παραγωγός δημοσίου αγαθού, αλλά επιβλαβής επιβάτης ενός συστήματος που έχει μετατραπεί σε αυτοσκοπό.

Ο όρος εμφανίζεται ήδη από τον 19ο αιώνα σε έργα πολιτικής θεωρίας, με κορύφωση στη μαρξιστική και αναρχική γραμματεία, όπου το κόμμα αντιμετωπίζεται άλλοτε ως εργαλείο επανάστασης και άλλοτε ως εμπόδιο χειραφέτησης. Στην Ελλάδα, η «κομματοκρατία» εδραιώνεται μετά το 1974 με την εγκαθίδρυση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας, και ενισχύεται από την ένταξη στην ΕΟΚ και τη διαχείριση ευρωπαϊκών πόρων. Τα κόμματα γίνονται διαχειριστές εξουσίας, όχι εθνικής στρατηγικής.

Ο πολιτικός παρασιτισμός είναι όρος που αναφέρεται σε ένα κόμμα ή πολιτικό σχηματισμό που επιβιώνει απομυζώντας κρατικούς πόρους, διαχειριζόμενο την εξουσία χωρίς να παράγει κοινό όφελος. Η έννοια αυτή διατυπώθηκε ήδη από τον 19ο αιώνα. Ο Karl Marx αναφέρθηκε σε "παρασιτικά στρώματα" της άρχουσας τάξης που διατηρούν την εξουσία μέσω θεσμικών μηχανισμών και όχι μέσω παραγωγικής συμβολής. Ο Robert Michels, στο έργο του "Political Parties" (1911), εισήγαγε τη "σιδερένια νόμο της ολιγαρχίας", περιγράφοντας πώς κάθε οργάνωση, όσο δημοκρατική κι αν ξεκινήσει, τείνει να παρασιτεί υπέρ της ελίτ της.

Στο ελληνικό πλαίσιο, η έννοια του κομματικού παρασιτισμού διατυπώθηκε ρητά από τον Κορνήλιο Καστοριάδη, ο οποίος χαρακτήρισε τα ελληνικά κόμματα ως «μηχανισμούς αναπαραγωγής της αδράνειας και της ιδιωτείας» (Καστοριάδης 1994).

2. Υποτέλεια και ενδοτισμός: Πολιτικές συνέπειες του κομματικού εκφυλισμού

Η «υποτέλεια» και ο «ενδοτισμός» είναι βαρείς χαρακτηρισμοί, που προϋποθέτουν την παραδοχή ότι η εξωτερική πολιτική (και η οικονομική στρατηγική) ενός κράτους υπαγορεύεται από τρίτους – είτε πρόκειται για υπερεθνικά κέντρα (ΕΕ, ΗΠΑ, ΝΑΤΟ, ΔΝΤ), είτε για εταιρικά λόμπι.

Όταν τα κόμματα λειτουργούν με βασικό στόχο τη διαιώνιση του εαυτού τους – και όχι τη χάραξη ανεξάρτητης πολιτικής – τότε η εξάρτηση γίνεται λειτουργικό εργαλείο. Οι ηγεσίες προτιμούν να είναι διαχειριστές αποφάσεων που λαμβάνονται αλλού, παρά να διακινδυνεύσουν πολιτικό κόστος για χάρη μιας εθνικά αυτόνομης στάσης.

Αυτό δεν αφορά μόνο τους κυβερνώντες. Συχνά η αντιπολίτευση επιλέγει τη σιωπή ή την υποκρισία όταν θίγονται ζητήματα κυριαρχίας, δημοσιονομικής αυτονομίας ή γεωπολιτικών εξαρτήσεων. Η κομματική πειθαρχία μετατρέπεται σε «εσωτερική υποτέλεια», που καθρεφτίζει τη γενικότερη παθητικότητα του πολιτικού σώματος.

Η υποτέλεια στην εξωτερική πολιτική δεν είναι απλώς αποτέλεσμα διεθνών συσχετισμών· ενίοτε είναι και συνειδητή πολιτική επιλογή. Στον ελληνικό χώρο, μετά τη μεταπολίτευση, οι κομματικές ηγεσίες εφάρμοσαν στρατηγικές εναρμόνισης με τα συμφέροντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή του ΝΑΤΟ, συχνά εις βάρος εθνικών επιλογών (Κονδύλης 1991). Ο Παναγιώτης Κονδύλης, στο κείμενό του "Η παρακμή του αστικού πολιτισμού", τονίζει πως η εξωτερική υποτέλεια είναι η λογική συνέχεια της εσωτερικής παρακμής και της απουσίας στρατηγικής σκέψης από τις εγχώριες ελίτ.

Ο οικονομολόγος Κώστας Βεργόπουλος έχει καταγγείλει την ελληνική πολιτική ελίτ ως «διαμεσολαβητές εξωτερικών βουλήσεων», κυρίως μέσω της διαχείρισης των μνημονίων. Αυτό το είδος ενδοτισμού, σημειώνει, προκύπτει όχι από αναγκαιότητα αλλά από επιλογή: «η επιλογή να είσαι υπηρέτης ξένων συμφερόντων είναι ευκολότερη από το να αναλαμβάνεις την ευθύνη εθνικής στρατηγικής» (Βεργόπουλος 2011).

3. Είναι τα κόμματα το πρόβλημα ή το σύμπτωμα;

Η βαθύτερη ερώτηση είναι εάν τα κόμματα έχουν εγγενώς παρασιτικό χαρακτήρα, ή εάν απλώς μετασχηματίζονται σε παρασιτικούς οργανισμούς μέσα σε ένα προβληματικό θεσμικό πλαίσιο. Δεν είναι όλα τα κόμματα εξίσου ένοχα, ούτε όλες οι εποχές ίδιες. Υπήρξαν στιγμές (π.χ. η περίοδος Καποδίστρια, η Εθνική Αντίσταση, το 1974-1981) όπου η πολιτική λειτουργία είχε όραμα, σύγκρουση, προσφορά.

Ωστόσο, η κυρίαρχη τάση των τελευταίων δεκαετιών είναι η κατάρρευση του πολιτικού ήθους και η επικράτηση των δημοσίων σχέσεων, του δανεικού πλούτου και του ψηφοθηρικού λαϊκισμού. Όταν οι πολίτες γαλουχούνται να σκέφτονται με βάση την "προσωπική εξυπηρέτηση" και όχι το συλλογικό συμφέρον, τότε τα κόμματα απλώς αντανακλούν αυτή τη συνθήκη.

Ο πολιτικός φιλόσοφος Chantal Mouffe διακρίνει ανάμεσα στην κομματική αντιπροσώπευση και στη ριζοσπαστική δημοκρατία: όταν το κόμμα πάψει να ενσωματώνει κοινωνικές συγκρούσεις και επιδιώκει μόνο να ενταχθεί στο status quo, τότε εκφυλίζεται σε γραφειοκρατικό παράσιτο (Mouffe 2000).

Στο ελληνικό παράδειγμα, αυτή η εξέλιξη παρατηρείται ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα. Τα κόμματα έπαψαν να είναι ιδεολογικοί φορείς και μετατράπηκαν σε μηχανισμούς διανομής προσόδων και επιρροής, εξαρτώμενα από τραπεζικό δανεισμό, κρατική χρηματοδότηση και προβολή από ΜΜΕ.

4. Η ανάγκη για αναστοχασμό και θεσμική μεταρρύθμιση

Η καταγγελία της κομματικής παρασιτικότητας δεν αρκεί. Χρειάζεται:

• Νέο θεσμικό πλαίσιο που περιορίζει τη χρηματοδότηση των κομμάτων και προάγει τη διαφάνεια.

• Δημοκρατική παιδεία, ώστε οι πολίτες να μην ψηφίζουν με πελατειακά ή θυμικά κριτήρια.

• Αναγέννηση της πολιτικής συμμετοχής, πέρα από τις εκλογές, μέσα από συνελεύσεις, δημοψηφίσματα, λαϊκές πρωτοβουλίες.

• Πίεση για εθνική στρατηγική, με διακομματική συμφωνία σε βασικά θέματα εξωτερικής πολιτικής, ενέργειας και άμυνας.

Στην ελληνική δημόσια σφαίρα συχνά εκτοξεύεται ο όρος "παρασιτισμός" για να χαρακτηρίσει την πολιτική λειτουργία των κομμάτων. Η φράση της εικόνας – «Η παρασιτική φύση των κομμάτων ευνοεί την πολιτική της υποτέλειας και ενδοτισμού» – εκφράζει μια βαθιά ριζωμένη δυσπιστία προς το κομματικό σύστημα και ταυτίζει την πολιτική εξάρτηση με την απώλεια εθνικής αξιοπρέπειας. Πρόκειται όμως για εύστοχη διαπίστωση ή για απλοϊκή γενίκευση; Τι σημαίνει τελικά «παρασιτικό κόμμα» και πώς σχετίζεται με την υποτέλεια;

Μια πιθανή λύση είναι η ενίσχυση της θεσμικής λογοδοσίας και η διεύρυνση των μορφών δημοκρατικής συμμετοχής. Ο David Held, στο έργο του "Models of Democracy", επισημαίνει πως τα κόμματα μπορούν να επανιδρυθούν μόνο εάν λειτουργούν ως δίκτυα διαβούλευσης και όχι ως πυραμίδες εξουσίας.

Παράλληλα, απαιτείται πολιτική παιδεία που να ενθαρρύνει την κριτική ψήφο και όχι την πελατειακή προσδοκία. Διαφορετικά, η παρασιτική φύση των κομμάτων θα είναι μόνο το σύμπτωμα μιας κοινωνίας που επιλέγει την αδράνεια αντί της ευθύνης.

Το σύνθημα της εικόνας είναι κατηγορηματικό, αλλά αντικατοπτρίζει ένα βαθύ κοινωνικό αίσθημα: την κόπωση, την οργή και την απογοήτευση. Αν όμως θέλουμε να μετατραπεί η κριτική σε δημιουργική δύναμη, οφείλουμε να πάμε πέρα από τα συνθήματα και να αναρωτηθούμε: πώς φτάσαμε εδώ, και ποιοι ευθύνονται,  μόνο οι «άλλοι», ή και εμείς οι ίδιοι;

Βιβλιογραφία

• Castoriadis, Cornelius. Η άνοδος της ασημαντότητας. Αθήνα: Υψιλον, 1994.

• Held, David. Models of Democracy. 3rd ed. Cambridge: Polity Press, 2006.

• Kονδύλης, Παναγιώτης. Η παρακμή του αστικού πολιτισμού: Από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή. Αθήνα: Θεμέλιο, 1991.

• Marx, Karl. The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte. 1852.

• Michels, Robert. Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy. 1911.

• Mouffe, Chantal. The Democratic Paradox. London: Verso, 2000.

• Βεργόπουλος, Κώστας. Η Ελλάδα στο μάτι του κυκλώνα: Χρέος, κρίση, υποτέλεια. Αθήνα: Λιβάνης, 2011.

•