Όλοι φταίμε, άρα κανείς δεν φταίει, η τέλεια πολιτική ασπίδα

Αμολήθηκαν τσιράκια τους να σπείρουν συλλογική ευθύνη, για να αθωώσουν τους πραγματικούς φταίχτες-κλέφτες

Παλιά τέχνη, δοκιμασμένη. Όταν ξεσπάει σκάνδαλο, όταν μυρίζει σαπίλα από παντού, δεν θα ακούσεις ονόματα. Δεν θα ακούσεις για υπουργούς, γενικούς διευθυντές, συμβούλους με φουσκωμένα πόθεν έσχες ή επιχειρηματίες με offshore και κρατικές δουλειές.

Όχι, η γραμμή άμυνας είναι άλλη: “Φταίμε όλοι.”

Φταίει το «πόπολο» που λαδώνει, φταίνε οι μικροί που γλείφουν για μετάθεση, οι αγρότες που ζητάνε ΕΛΓΑ για τη δροσιά, οι δημόσιοι που “βολεύτηκαν”. Κι έτσι, μαγικά, εξαφανίζεται κάθε διαχωρισμός ανάμεσα στον πολίτη και τον εξουσιαστή. Ο διεφθαρμένος Πρωθυπουργός ισούται με τον συνταξιούχο που πήρε 50 ευρώ προκαταβολή για μια επιδότηση.

Πες το όπως θες: συμψηφισμός, σχετικοποίηση, συλλογική ενοχή. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Όταν όλοι φταίνε, κανείς δεν φταίει πραγματικά. Κι έτσι κανείς δεν πληρώνει, κανείς δεν παραιτείται, κανείς δεν ελέγχεται. Τα σκάνδαλα δεν τιμωρούνται, απλώς ξεχνιούνται.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα: το σκάνδαλο ΟΠΕΚΕΠΕ. Αν δεν έμπαινε στη μέση η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία, μάλλον δεν θα μαθαίναμε ποτέ τίποτα. Το ίδιο το ελληνικό κράτος όχι μόνο δεν έψαχνε, αλλά και δεν ήθελε να βρει. Ένα σκάνδαλο εκατομμυρίων ευρώ, δεμένο με κόμματα, επιτελικούς, διορισμένους, και μια μακρά αλυσίδα συγκάλυψης.

Το χειρότερο; Αυτό το παραμύθι το πουλάνε συχνά οι απολογητές του συστήματος, οι πιστοί της εκάστοτε εξουσίας. Με φράσεις όπως: «Ε, τι περιμένεις; Αυτοί είμαστε» ή «Το κράτος είμαστε εμείς», προσπαθούν να μοιράσουν την ευθύνη προς τα κάτω,  στο σύνολο του πληθυσμού. Να ξεπλύνουν έτσι τους πραγματικούς υπεύθυνους. Όχι, δεν είμαστε όλοι το κράτος. Το κράτος έχει πρόσωπα, θέσεις, διαδρομές και αρμοδιότητες. Κάποιοι διοικούν, κάποιοι αποφασίζουν, κάποιοι ευνοούνται. Και κάποιοι άλλοι απλώς πληρώνουν.

Όχι, δεν φταίμε όλοι. Και όχι, δεν φταίμε το ίδιο.
Καιρός να σταματήσουμε να τους παρέχουμε την πιο χρήσιμη υπηρεσία: την κάλυψη της συλλογικής ενοχής.

Η βαθύτερη ιδεολογική ρίζα αυτής της αφήγησης περί «συλλογικής ευθύνης»: πρόκειται για μια λογική απολυταρχική, αντιδημοκρατική, που έχει χρησιμοποιηθεί ιστορικά από ολοκληρωτικά καθεστώτα  και ειδικά από τον ναζισμό.

Λίγη ιστορική διάσταση:

Η συλλογική ευθύνη (Kollektivschuld, στα γερμανικά) ήταν εργαλείο προπαγάνδας και καταστολής. Οι ναζί τιμωρούσαν ολόκληρα χωριά για ενέργειες αντιστασιακών, εκτελούσαν ομαδικά αθώους, με την αρχή ότι «αν το έκανε ένας, φταίνε όλοι». Ή, αντιστρόφως: «αν όλοι το έκαναν, τότε κανείς δεν είναι προσωπικά υπεύθυνος»  μια διαστροφή της ευθύνης που διαλύει κάθε έννοια δικαίου.

Στο σήμερα:

Όταν κάποιος λέει «φταίμε όλοι», προτείνει άθελά του (ή και ηθελημένα) μια ναρκωτική ισοπέδωση της ευθύνης. Ο υπουργός που υπέγραψε, ο εργολάβος που χρηματοδοτήθηκε, ο διορισμένος διευθυντής που κάλυψε το σκάνδαλο, μπαίνουν στο ίδιο τσουβάλι με τον απλό πολίτη.
Αυτό όμως δεν είναι αυτοκριτική, είναι πλυντήριο. Κι από πολιτική άποψη, είναι ένα είδος σύγχρονης αυταρχικής κουλτούρας, που σπέρνει ενοχή στους πολλούς για να προστατεύει τους λίγους.

Η συλλογική ενοχή είναι ένα παλιό εργαλείο εξουσίας και επικίνδυνο. Οι πιο σκληρές απολυταρχίες του 20ού αιώνα, από τους ναζί μέχρι σταλινικά καθεστώτα, την έκαναν σημαία. Όταν φταίνε όλοι, δεν λογοδοτεί κανείς. Και κάπου εκεί, η ευθύνη εξατμίζεται  μαζί με τη Δημοκρατία.