Η Αθέατη Πλευρά της Λοζάνης: Ιστορική ανάλυση

Ο Γιώργος Ηλιόπουλος*, χρηματιστηριακός οικονομικός αναλυτής και ιστορικός ερευνητής, αποκαλύπτει, με αφορμή ένα πρόσφατο βιβλίο του, μια «αθέατη πλευρά» της Συνθήκης της Λοζάνης, βασισμένη σε απόρρητα έγγραφα που φωτίζουν το παρασκήνιο των διαπραγματεύσεων και τις κρυφές κινήσεις των μεγάλων δυνάμεων.

Η Βρετανική Επιχείρηση Υποκλοπών Ο πυρήνας των αποκαλύψεων περιστρέφεται γύρω από μια ομάδα περίπου 50 κρυπτογράφων των βρετανικών υπηρεσιών, οι οποίοι από το 1920 είχαν αναλάβει να παρακολουθούν όλες τις επικοινωνίες Τούρκων, Ελλήνων, Ιταλών και Γάλλων. Τα στοιχεία των υποκλοπών προωθούνταν στο Υπουργείο Εξωτερικών, συγκεκριμένα στον Λόρδο Κέρζον, κατά την περίοδο των διαπραγματεύσεων για τη Συνθήκη της Λοζάνης, αλλά και πριν από αυτή.

Μάλιστα, μια υποκλοπή μεταξύ του γενικού γραμματέα του Υπουργικού Συμβουλίου, Μόρις Χάνκεϊ (γνωστού ως «ο άνθρωπος των μυστικών»), και του τότε Έλληνα πρωθυπουργού, Καλογερόπουλου, αποκάλυψε πως η συμβουλή του Λόιντ Τζορτζ ήταν να τορπιλιστεί η Σύνοδος των Παρισίων, με το βάρος να πέσει στους Τούρκους, ώστε να μην γίνει αντιληπτό ότι το έκαναν οι Έλληνες. Αυτό εξέπληξε τον Λόρδο Κέρζον, καθώς η επίσημη βρετανική κυβέρνηση, λόγω της επανόδου του Κωνσταντίνου στο θρόνο, είχε ως γραμμή να μην παρέχει καμία οικονομική ή αμυντική υποστήριξη στην Ελλάδα. Ωστόσο, ο πρωθυπουργός Λόιντ Τζορτζ ακολουθούσε τη δική του προσωπική επιλογή και βοηθούσε τους Έλληνες.

Μεταβαλλόμενες Βρετανικές Πολιτικές και Γνώση των Παρασκηνίων Οι Βρετανοί, χάρη στις υποκλοπές που διήρκεσαν για περίπου μια τριετία, είχαν μια συνολική εικόνα των θέσεων κάθε «παίκτη» στην τότε πολεμική σύρραξη και στις διαπραγματεύσεις της Λοζάνης. Γνώριζαν ότι:

• Πέραν της επίσημης συνθήκης με τη Μόσχα το 1921, η Ρωσία είχε αναγνωρίσει τον «Εθνικό Όρκο», που σήμαινε ότι η νέα Τουρκία έπρεπε να φτάνει στο Αιγαίο και να κατέχει τα νησιά του.
• Οι Γάλλοι είχαν επίσης διαπραγματευτεί με την κυβέρνηση του Κεμάλ και είχαν αποδεχθεί τον «Εθνικό Όρκο», περιπλέκοντας την κατάσταση.

Αρχικά, οι Βρετανοί φαίνεται να ήταν υπέρ της Ελλάδας, ακόμη και μετά την ήττα στη Μικρά Ασία, επιδιώκοντας να εξασφαλίσουν για την Ελλάδα όλα τα κέρδη από τους Βαλκανικούς και τον Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, η πολιτική τους άλλαξε στην πορεία, με τη βρετανική κυβέρνηση να τάσσεται υπέρ των Τούρκων και να υπονομεύει τη Συνθήκη των Σεβρών, η οποία άλλωστε είχε τορπιλιστεί για πολλούς λόγους, κυρίως από τις κινήσεις των Ελλήνων ηγετών μετά τον Βενιζέλο.

Η Κρίση του Ρουρ** και ο Ρόλος του Ζαχάρωφ Ένας σημαντικός παράγοντας που επηρέασε τις διαπραγματεύσεις ήταν η κρίση του Ρουρ**, η οποία προκάλεσε τεράστιο χρηματοοικονομικό πρόβλημα στη Γαλλία. Η Γαλλία χρειαζόταν τη βοήθεια του City του Λονδίνου και των τραπεζών, και αυτό χρησιμοποιήθηκε ως μοχλός πίεσης από τους Βρετανούς.

Εδώ αναδύεται ο ρόλος του Σερ Βασίλειου Ζαχάρωφ, ο οποίος φέρεται να έβαλε το χέρι του για την κατάρρευση του φράγκου. Οι Γάλλοι αναγκάστηκαν να καταλήξουν σε συναινετικές λύσεις με τους Βρετανούς για την επίλυση του προβλήματος της Λοζάνης. Οι Βρετανοί, μέσω των παρακολουθήσεων του Ινονού, γνώριζαν μέχρι πού μπορούσαν να φτάσουν οι Τούρκοι, δηλαδή μέχρι το σημείο να αποδεχθούν ότι η Ελλάδα θα κατείχε τα νησιά του Αιγαίου και τη Θράκη μέχρι τον Έβρο, εγκαταλείποντας το σχέδιο για τη «Μεγάλη Τουρκία». Μάλιστα, γνώριζαν και το σχέδιο Μεταξά για αιφνιδιαστική κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.

Το Σχέδιο για μια «Επίκουρη Αυτοκρατορία» Το 1920, μετά τη Συνθήκη των Σεβρών και του Σαν Ρέμο (που ήταν κρίσιμη για την κατανομή των πετρελαίων), ο Λόιντ Τζορτζ, πεισμένος από τον Ζαχάρωφ, επιδίωξε τον έλεγχο όλων των πηγών πετρελαίου στη Μέση Ανατολή. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Βρετανοί προσπάθησαν να προωθήσουν την Ελλάδα ως «επίκουρη αυτοκρατορία» στη Μεσόγειο, η οποία θα αναλάμβανε το οικονομικό και αμυντικό βάρος που είχαν μέχρι τότε οι Βρετανοί.

Το σχέδιο προέβλεπε ο Ζαχάρωφ να δώσει στον Βενιζέλο 10 εκατομμύρια στερλίνες για να χρηματοδοτήσει την απόσυρση των βρετανικών συνταγμάτων από την Κωνσταντινούπολη και τα στενά (Τσανάκαλε) και την αντικατάστασή τους με ελληνικές δυνάμεις. Αυτό το σχέδιο διέρρευσε ακόμη και σε κομμουνιστικές εφημερίδες της εποχής. Η Ελλάδα θα λειτουργούσε ως «buffer» αυτοκρατορία, εξυπηρετώντας τα βρετανικά συμφέροντα και τον δακτύλιο ανάσχεσης της Ρωσίας. Δυστυχώς, η τότε ελληνική κυβέρνηση δεν ακολούθησε αυτό το σχέδιο, κάτι που χαρακτηρίζεται ως μεγάλο σφάλμα του Βενιζέλου με τις εκλογές, καθώς ήταν μια ανεπανάληπτη συγκυρία.

Βενιζέλος, Γαλλία και Οθωμανικό Χρέος Οι βρετανικές υποκλοπές αποκάλυψαν ότι ο Βενιζέλος επιθυμούσε πολύ καλές σχέσεις με τους Γάλλους. Ο λόγος ήταν οι γαλλικές τράπεζες, οι οποίες κατείχαν το 75% του οθωμανικού χρέους, καθιστώντας αδύνατη την προώθηση άλλων λύσεων, καθώς έπρεπε να εισπράξουν το χρέος από κάπου. Ένα βιβλίο του Μάκεν (υπεύθυνου του κλιμακίου του Καΐρου της βρετανικής αντικατασκοπίας), που κυκλοφόρησε το 1924-25 και είχε απαγορευτεί, περιέγραφε ένα σχέδιο όπου η Ανατολία θα γινόταν αμερικανικό προτεκτοράτο, και το υπόλοιπο θα περνούσε στον έλεγχο των Ελλήνων, συνορεύοντας με την Αμερική.

Αν αυτή η λύση πραγματοποιούνταν, οι γαλλικές τράπεζες θα έχαναν τα χρήματά τους. Για να εισπράξουν, έπρεπε να υπάρχει ένα ανεξάρτητο τουρκικό κράτος, μια εθνική οντότητα. Έτσι, ο Βενιζέλος ουσιαστικά στήριξε τους Γάλλους για να μην καταρρεύσουν οι τράπεζές τους, κάτι που οι Βρετανοί γνώριζαν. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ζαχάρωφ ήταν ένα από τα 15 μέλη της Κεντρικής Τράπεζας της Γαλλίας και μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Barclay's, γνωρίζοντας πολύ καλά τις εξελίξεις στον οικονομικό χώρο.

Σύγχρονες Αναλογίες Ο κ. Ηλιόπουλος τονίζει ότι η ιστορία κάνει κύκλους και υπάρχουν πάντα ιστορικές αναλογίες. Η σημερινή προσέγγιση Ελλάδας και Τουρκίας προωθείται από δύο μεγάλες δυνάμεις, την Κίνα και τη Ρωσία, οι οποίες έχουν τεράστια οικονομικά συμφέροντα στην Τουρκία και θέλουν να τα προστατεύσουν με κάθε τρόπο. Οι επενδύσεις απαιτούν ένα ήπιο κλίμα, ηρεμία και σταθεροποίηση της κατάστασης. Η Τουρκία, στην παρούσα οικονομική της κατάσταση, έχει απόλυτη ανάγκη από αυτές τις επενδύσεις και γι' αυτό ακολουθεί αυτή τη γραμμή.

Αντίθετα, η Ελλάδα δεν έχει κάποιο λόγο να «ξεπλένει» την Τουρκία, αλλά όλοι επιθυμούν ένα ήπιο κλίμα. Οι Αμερικανοί, οι οποίοι έχουν άλλα συμφέροντα με την Τουρκία (πτέρυγα ΝΑΤΟ, Σουηδία κ.λπ.) και όχι τόσο ισχυρά οικονομικά συμφέροντα, δεν θα τους πολύ ενδιέφερε μια ένταση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.

Το βιβλίο, το οποίο συνιστάται ανεπιφύλακτα, τιτλοφορείται «Η Αθέατη Πλευρά της Λοζάνης: Υποκλοπές και Συνωμοσίες» και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Έναστρον».

*Ο Γιώργος Ηλιόπουλος είναι χρηματιστηριακός οικονομικός αναλυτής και ιστορικός ερευνητής με μακρά εμπειρία στη μελέτη της νεότερης ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας. Συνδυάζοντας την οικονομική του κατάρτιση με την ιστορική του ευαισθησία, εστιάζει στην ανάλυση των γεωπολιτικών και κοινωνικών μεταβολών μέσα από το πρίσμα της οικονομίας και των διεθνών σχέσεων. Το έργο του χαρακτηρίζεται από τεκμηρίωση, κριτική σκέψη και προσήλωση στην ιστορική ακρίβεια.

* * Η Κρίση του Ρουρ ήταν μια περίοδος κατάληψης της περιοχής του Ρουρ στη Γερμανία από τη Γαλλία και το Βέλγιο το 1923, ως αντίποινα για την αποτυχία της Γερμανίας να εκπληρώσει τις πολεμικές αποζημιώσεις που της επιβλήθηκαν μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτή η κατάληψη προκάλεσε σοβαρή οικονομική και πολιτική κρίση στη Γερμανία, οδηγώντας σε υπερπληθωρισμό και κοινωνικές αναταραχές.

Πιο αναλυτικά:
Αίτια:
Μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερμανία υποχρεώθηκε να καταβάλει μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις στην Αντάντ, κυρίως στη Γαλλία και το Βέλγιο, βάσει της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Η Γερμανία δυσκολευόταν να εκπληρώσει τις πληρωμές αυτές, και το 1923, αρνήθηκε να στείλει άνθρακα και άλλες πρώτες ύλες στο εξωτερικό ως μέρος των αποζημιώσεων.

Η Κατάληψη:
Ως απάντηση, γαλλικά και βελγικά στρατεύματα εισέβαλαν και κατέλαβαν την περιοχή του Ρουρ, ένα σημαντικό βιομηχανικό κέντρο στη Γερμανία, με σκοπό την άμεση εκμετάλλευση των πόρων της για να καλύψουν τις αποζημιώσεις.

Αντίδραση της Γερμανίας:
Η Γερμανία αντέδρασε στην κατάληψη με παθητική αντίσταση, καλώντας τους εργαζόμενους να μην συνεργαστούν με τους κατακτητές και να μην παράγουν για αυτούς. Αυτό οδήγησε σε διακοπή της παραγωγής και σε σοβαρή οικονομική κρίση.

Υπερπληθωρισμός:
Η κυβέρνηση της Γερμανίας προσπάθησε να αντιμετωπίσει την κρίση τυπώνοντας χρήμα, προκαλώντας τεράστιο υπερπληθωρισμό. Η αξία του γερμανικού μάρκου κατέρρευσε, και οι τιμές των αγαθών εκτοξεύτηκαν στα ύψη, προκαλώντας μεγάλη οικονομική δυσπραγία στον πληθυσμό.

Λύση:
Η κρίση του Ρουρ επιλύθηκε το 1924 με την έναρξη του σχεδίου Ντωζ, το οποίο προέβλεπε τη μείωση των αποζημιώσεων και τη χορήγηση δανείων στη Γερμανία από τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Συνέπειες:
Η κρίση του Ρουρ επιδείνωσε την ήδη τεταμένη οικονομική κατάσταση της Γερμανίας και συνέβαλε στην πολιτική αστάθεια.
Η κατάληψη του Ρουρ και ο υπερπληθωρισμός ενίσχυσαν τον εθνικισμό και την δυσαρέσκεια προς την κυβέρνηση και τις ξένες δυνάμεις, δημιουργώντας πρόσφορο έδαφος για την άνοδο ακραίων πολιτικών ομάδων.
Η κρίση έδειξε την αδυναμία της Συνθήκης των Βερσαλλιών να εξασφαλίσει σταθερότητα και την ανάγκη για μια νέα προσέγγιση στις σχέσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων.