Μια εκτενής διερεύνηση της συνείδησης: Εντός, Εκτός και Πέρα από τον Εγκέφαλο

Μια συζήτηση για τη συνείδηση, την ουσία του τι σημαίνει να «είσαι», είναι ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει την ανθρωπότητα για χιλιάδες χρόνια και έχει αποκτήσει νέα επείγουσα ανάγκη με τις σύγχρονες επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις. Η Holberg Debate του 2023, με θέμα «Επεκτείνεται η Συνείδηση Πέρα από τον Εγκέφαλο;», έφερε σε διάλογο διακεκριμένους ακαδημαϊκούς: τον νευροεπιστήμονα Καθηγητή Anil Seth, την ανθρωπολόγο Καθηγήτρια Tanya Luhrmann και τον συγγραφέα-βιολόγο Rupert Sheldrake, με συντονιστή τον David Malone.

Η συζήτηση, αντί να ακολουθήσει την τυπική δομή «υπερασπιστής της πίστης, αιρετικός, κεντρώος», παρουσίασε τρεις «αιρετικούς» που αμφισβήτησαν μακροχρόνιες παραδοχές της σύγχρονης επιστήμης, επιδιώκοντας να ρίξουν φως στο γιατί διαφωνούν και ποιες είναι οι συνέπειες των ιδεών τους.

Το «Δύσκολο Πρόβλημα» της Συνείδησης

Ο Καθηγητής Anil Seth ξεκίνησε την παρουσίασή του με την προσωπική του εμπειρία της γενικής αναισθησίας, περιγράφοντάς την ως μια «μη-εμπειρία» και «ολική λήθη», που τον οδήγησε στο ερώτημα: «Τι μας κάνει κάτι περισσότερο από απλά πολύπλοκα βιολογικά αντικείμενα;». Αυτή είναι η πρόκληση της κατανόησης της συνείδησης, την οποία θεωρεί ένα από τα πιο συναρπαστικά όρια της σύγχρονης επιστήμης.

Ο φιλόσοφος Thomas Nagel ορίζει τη συνείδηση ως το «τι είναι να είσαι αυτός ο οργανισμός», μια εσωτερική, υποκειμενική αίσθηση ύπαρξης. Το «δύσκολο πρόβλημα της συνείδησης», όπως το έθεσε ο φιλόσοφος David Chalmers, είναι το πώς και γιατί η φυσική επεξεργασία (που πολλοί, συμπεριλαμβανομένου του Seth, πιστεύουν ότι λαμβάνει χώρα στον εγκέφαλο και το σώμα) οδηγεί σε μια πλούσια εσωτερική ζωή. Για έναν μεγάλο μέρος του προηγούμενου αιώνα, η συνείδηση θεωρούνταν περιθωριακό θέμα προς μελέτη στην επιστήμη, λόγω της υποκειμενικότητας και του μυστηρίου της. Ωστόσο, υπήρξε μια «αναγέννηση» στην επιστημονική μελέτη της συνείδησης, φέρνοντας κοντά επιστήμονες και φιλοσόφους.

Η αρχική στρατηγική ήταν η αναζήτηση των «νευρικών συσχετίσεων της συνείδησης», αλλαγές στον εγκέφαλο που συμπίπτουν με αλλαγές στη συνείδηση. Ωστόσο, οι συσχετίσεις δεν είναι εξηγήσεις και δεν αποκαλύπτουν πολλά για την αιτία. Γι’ αυτό χρειάζονται θεωρίες. Η προτιμώμενη θεωρία του Seth είναι ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί ως μια «μηχανή πρόβλεψης», όπου αυτό που βιώνουμε,  τόσο ο κόσμος γύρω μας όσο και το «είναι» ενός εαυτού εντός αυτού, είναι μορφές «ελεγχόμενης ψευδαίσθησης». Οι εμπειρίες μας προέρχονται από «μέσα προς τα έξω» και όχι μόνο από «έξω προς τα μέσα». Αυτό σημαίνει ότι οι αντιλήψεις μας δεν είναι απλώς μια ανάγνωση των αισθητηριακών πληροφοριών, αλλά μια ενεργή, δημιουργική πράξη όπου ο εγκέφαλος κάνει συνεχώς προβλέψεις και τις ενημερώνει.

Ο Seth είναι αισιόδοξος ότι το «δύσκολο πρόβλημα της συνείδησης» θα μπορούσε να «διαλυθεί», όπως συνέβη με το «δύσκολο πρόβλημα της ζωής». Η κατανόηση της ζωής μετατράπηκε από ένα υπερφυσικό μυστήριο σε κάτι εξηγήσιμο μέσω της φυσικής και της χημείας. Παρομοίως, ο Seth πιστεύει ότι εξηγώντας τις διάφορες ιδιότητες της συνείδησης (πόσο συνειδητοί είμαστε, τι αντιλαμβανόμαστε, η φύση του εαυτού), το μυστήριο θα μειωθεί.

Η Τοποθεσία της Συνείδησης: Περιορισμένη στον Εγκέφαλο ή Εκτεταμένη;

Το κεντρικό ερώτημα της συζήτησης ήταν αν η συνείδηση επεκτείνεται πέρα από τον εγκέφαλο. Οι συμμετέχοντες είχαν σαφώς διαφορετικές απόψεις.

Η Άποψη του Anil Seth: Η Συνείδηση είναι Εντός του Εγκεφάλου Ο Seth δηλώνει ότι, αν και ο νους μπορεί να επεκτείνεται (π.χ. μνήμη στο τηλέφωνο, κοινωνικές αντιλήψεις), η ίδια η συνειδητή εμπειρία δεν είναι το ίδιο με τον νου και δεν επεκτείνεται πέρα από τον εγκέφαλο. Το γεγονός ότι τα περιεχόμενα της συνείδησης φαίνονται να βρίσκονται «εκεί έξω» στον κόσμο (π.χ. χρώματα) δεν σημαίνει ότι η ίδια η συνείδηση βρίσκεται εκεί. Οι εξωσωματικές εμπειρίες είναι πραγματικές εμπειρίες, αλλά οι πιο πειστικές εξηγήσεις για αυτές βρίσκονται εντός του εγκεφάλου.

Για τον Seth, ισχυρισμοί ότι η συνείδηση επεκτείνεται πέρα από τον εγκέφαλο ή δρα εξ αποστάσεως (όπως η αίσθηση του να σε κοιτούν) είναι «έκτακτοι ισχυρισμοί» που χρειάζονται «έκτακτα στοιχεία» και «αξιόπιστους μηχανισμούς». Εάν αποδεικνυόταν, αυτό θα ανάγκαζε μια ριζική αναθεώρηση σχεδόν ολόκληρης της επιστήμης. Ενώ αναγνωρίζει ότι οι άνθρωποι έχουν αυτές τις εμπειρίες (π.χ. αίσθηση να σε κοιτούν, πορώδης νους), υποστηρίζει ότι οι πιο ενδιαφέρουσες και εμπειρικά δικαιολογημένες εξηγήσεις βρίσκονται στον ίδιο τον ενσώματο εγκέφαλο.

Ο Seth απορρίπτει επίσης την ιδέα του εγκεφάλου ως υπολογιστή και της συνείδησης ως υπολογιστικής. Πιστεύει ότι η συνείδηση είναι βαθιά βιολογική και συνδέεται με τη φύση μας ως ζωντανά πλάσματα. Ο εγκέφαλος έχει ως πρωταρχικό σκοπό να διατηρεί το σώμα ζωντανό, μέσω προβλεπτικών μηχανισμών που συνδέονται με τη βιολογική επιτακτική ανάγκη για επιβίωση.

Η Άποψη του Rupert Sheldrake: Ο Νους ως Εκτεταμένο Πεδίο Ο Sheldrake διαφωνεί με τον περιορισμό της συνείδησης εντός του εγκεφάλου, θεωρώντας τον «περιττό περιορισμό» της υλιστικής σκέψης. Εισάγει την έννοια των «πεδίων», αόρατες περιοχές επιρροής που εκτείνονται πέρα από τα φυσικά αντικείμενα (π.χ. βαρυτικά, ηλεκτρομαγνητικά πεδία). Προτείνει ότι τα πεδία του νου μας εκτείνονται πολύ πέρα από το σώμα μας και ότι η συνείδησή μας βασίζεται σε αυτά τα πεδία.

Ο Sheldrake χρησιμοποιεί την όραση ως παράδειγμα: ενώ το φως εισέρχεται στα μάτια (θεωρία «ενδοβολής»), η αρχαιότερη θεωρία της «εκβολής» υποστηρίζει ότι οι εικόνες που βλέπουμε προβάλλονται στην πραγματικότητα εκεί που φαίνεται να βρίσκονται. Η εικόνα μας για ένα αντικείμενο βρίσκεται στον νου μας, αλλά όχι μέσα στο κεφάλι μας,  βρίσκεται εκεί που στέκεται το αντικείμενο. Αναφέρει τον Ευκλείδη και την εξήγησή του για τους καθρέφτες, όπου οι εικονικές εικόνες προβάλλονται πίσω από τον καθρέφτη, ως απόδειξη ότι η «εκβολή» διδάσκεται ακόμα στα σχολεία, παρά την απόρριψή της στην κυρίαρχη επιστήμη.

Ως πρακτικό παράδειγμα εκτεταμένης συνείδησης, ο Sheldrake αναφέρει την «αίσθηση του να σε κοιτούν» (scopesthesia), ένα πολύ κοινό φαινόμενο όπου οι άνθρωποι αισθάνονται όταν κάποιος τους κοιτάζει, ακόμα και από πίσω. Παραπέμπει σε πειράματα που έχουν διεξαχθεί σε πολλά μέρη του κόσμου, συμπεριλαμβανομένου ενός μουσείου στην Ολλανδία με πάνω από 20.000 συμμετέχοντες, τα οποία δείχνουν «αστρονομικά σημαντικά» στατιστικά αποτελέσματα. Υποστηρίζει ότι, αν οι σκέψεις μας μπορούν να επηρεάσουν κάποιον στην άλλη άκρη του κόσμου (τηλεπάθεια), αυτό σημαίνει ότι ο νους είναι πιο εκτεταμένος από τον εγκέφαλο. Ο ίδιος πιστεύει ότι η τηλεπάθεια και η αίσθηση του να σε κοιτούν είναι πραγματικά φαινόμενα, όχι απλώς σημαντικά.

Ο Sheldrake πιστεύει ότι η φανταστική ύπαρξη των άκρων (phantom limb) μετά από ακρωτηριασμό είναι επίσης μέρος του εκτεταμένου νου, όπου ο ασθενής προβάλλει την εικόνα του άκρου και την αισθάνεται να βρίσκεται εκεί, παρά την απουσία του. Παρουσιάζει ένα προκαταρκτικό πείραμα που δείχνει ότι θεραπευτές «λεπτής ενέργειας» (reiki) μπορούσαν να ανιχνεύσουν την παρουσία ενός φανταστικού άκρου πέρα από ένα φράγμα. Θεωρεί αυτά τα φαινόμενα «ελέγξιμες δυνατότητες» που αμφισβητούν την αποκλειστική εστίαση στους μηχανισμούς του εγκεφάλου.

Η Άποψη της Tanya Luhrmann: Το Πορώδες Όριο Νου-Κόσμου Η Tanya Luhrmann, ως ανθρωπολόγος, έχει δει στην εργασία της ότι οι άνθρωποι μπορούν να βιώσουν τις δικές τους σκέψεις ως «όχι δικές τους» και «όχι μέσα τους». Αυτό μπορεί να εκδηλωθεί ως εικόνες, φωνές (με ποιότητα σκέψης αλλά αίσθηση εξωτερικής προέλευσης) ή αίσθηση παρουσίας που κανείς άλλος δεν βλέπει. Τέτοιες εμπειρίες είναι καθοριστικές για πολλές θρησκείες, προσφέροντας «πρώτου προσώπου στοιχεία» για την ύπαρξη και απόκριση του πνεύματος.

Η Luhrmann παρατηρεί ότι οι άνθρωποι διακρίνουν μεταξύ «πραγμάτων του νου» και «πραγμάτων του σώματος», αλλά αυτό το όριο διαφέρει πολιτισμικά. Επίσης, έχουμε αντικρουόμενες διαισθήσεις για τη σχέση μεταξύ ψυχικού και φυσικού: σκέψεις ως ιδιωτικές και περιορισμένες σε εμάς, αλλά και ως δύναμη που μπορεί να δράσει στον κόσμο (π.χ. όνειρα που φέρουν πληροφορίες από έξω, ή η αίσθηση ότι κρατώντας κάποιον στις σκέψεις μας «κάνει κάτι»).

Η Luhrmann προτείνει ότι όλοι οι άνθρωποι φαντάζονται ένα όριο μεταξύ σκέψεων και κόσμου, αλλά κάποιοι το φαντάζονται ως «ψαρόδιχτο» (πορώδες, διαπερατό) με τρύπες, ενώ άλλοι (όπως οι σύγχρονοι δυτικοί) ως «τσιμεντένιο τοίχο». Η έρευνά της σε πέντε διαφορετικές κουλτούρες έδειξε ότι όσο πιο πολύ κάποιος αντιλαμβάνεται το όριο νου-κόσμου ως πορώδες, τόσο πιο πιθανό είναι να ακούσει, να δει ή να νιώσει την παρουσία ενός Θεού ή πνεύματος. Άλλοι παράγοντες είναι η απορρόφηση (να απολαμβάνεις να χάνεσαι στον εσωτερικό σου κόσμο) και η πρακτική (π.χ. προσευχή, tulpamancy).

Η tulpamancy, μια σύγχρονη πρακτική όπου οι άνθρωποι δημιουργούν έναν «αόρατο φίλο» (tulpa) μέσω νοητικής απεικόνισης και συζήτησης, δείχνει ότι οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν να βιώνουν σκέψεις ως «όχι εγώ» και «όχι μέσα». Αυτές οι εμπειρίες δεν είναι απαραίτητα ψυχική ασθένεια· οι φωνές του πνεύματος τείνουν να είναι σύντομες και θετικές, σε αντίθεση με τις φωνές της τρέλας. Η ικανότητα να βιώνεις σκέψεις ως εξωτερικές μπορεί να οδηγήσει σε μια σχέση με έναν αόρατο «άλλο», προσφέροντας αίσθηση αγάπης, προστασίας και λιγότερης μοναξιάς.

Η Συνείδηση και το Σύμπαν: Πανψυχισμός και Παρουσία του Θείου

Η συζήτηση επεκτάθηκε στην ιδέα ότι η συνείδηση μπορεί να μην περιορίζεται μόνο στους εγκεφάλους.

Η Άποψη του Rupert Sheldrake: Πανψυχισμός και Κοσμική Συνείδηση Ο Sheldrake υποστηρίζει μια πανψυχιστική άποψη, δηλαδή ότι η «ψυχή» ή ο «νους» υπάρχει παντού. Αμφισβητεί την «επίσημη άποψη» ότι ολόκληρο το σύμπαν είναι ασυνείδητο και ότι η συνείδηση έχει «αναδυθεί» μόνο σε πολύπλοκους εγκεφάλους στη Γη. Αντίθετα, πιστεύει ότι η συνείδηση μπορεί να υπάρχει σε όλα τα αυτο-οργανωμένα συστήματα, από ηλεκτρόνια και άτομα μέχρι μόρια, κύτταρα, ιστούς, όργανα, φυτά, ζώα, πλανήτες, ηλιακά συστήματα, γαλαξίες, ακόμα και ολόκληρο τον κόσμο. Έχει γράψει ένα άρθρο με τίτλο «Είναι ο Ήλιος Συνειδητός;», εξερευνώντας την ιδέα ότι ο Ήλιος μπορεί να είναι συνειδητός, με την ηλεκτρομαγνητική του δραστηριότητα ως διεπαφή μεταξύ νου και σώματος. Προτείνει ότι η κοσμολογία μπορεί να είναι «κολλημένη» επειδή έχει αφήσει έξω κάτι τόσο σημαντικό όσο η συνείδηση.

Αυτή η ιδέα δεν είναι καινούργια· οι αρχαίοι πίστευαν στην «ψυχή του κόσμου» ή τον «νου του σύμπαντος» (anima mundi). Ο Sheldrake θεωρεί ότι οι παραδοσιακοί πολιτισμοί και οι θρησκείες έχουν πάντα αναγνωρίσει πολλές μορφές συνείδησης πέρα από το ανθρώπινο επίπεδο, όπως πνεύματα, προγόνους, αγίους, θεούς, αγγέλους, και μια «απόλυτη συνείδηση» πίσω από όλα αυτά. Οι μυστικιστικές εμπειρίες είναι άμεσες βιώσεις αυτής της πολύ μεγαλύτερης συνείδησης.

Ο Sheldrake δηλώνει ότι «πιστεύει στον Θεό» επειδή βιώνει μια «θεία παρουσία και σκοπό» στη ζωή του, και θεωρεί την εμπειρία ως τον «τελικό κριτή». Υποστηρίζει ότι μια επιστημονική κοσμοθεωρία που αρνείται αυτές τις εμπειρίες μπορεί να είναι «προσωρινές απόψεις» που αλλάζουν. Επίσης, υποστηρίζει ότι μια πιο πανψυχιστική ή ανιμιστική προσέγγιση του κόσμου, όπου η Γη θεωρείται ζωντανή, θα οδηγούσε σε μεγαλύτερο σεβασμό και θα μπορούσε να αποτρέψει προβλήματα όπως την κλιματική αλλαγή.

Διαφωνία για τα Στοιχεία και την Επανάληψη Ο Anil Seth εκφράζει σκεπτικισμό για τα «αστρονομικά σημαντικά» στατιστικά στοιχεία που παρουσιάζει ο Sheldrake για την αίσθηση του να σε κοιτούν και την τηλεπάθεια. Αναφέρεται στην «κρίση αναπαραγωγιμότητας» στην ψυχολογία, όπου πολλά δημοσιευμένα αποτελέσματα δεν αναπαράγονται σε επαναληπτικά πειράματα. Για να είναι πειστικά τα στοιχεία για «έκτακτους ισχυρισμούς», πρέπει να προέρχονται από εξαιρετικά ελεγχόμενα πειράματα, που γίνονται από ανεξάρτητα εργαστήρια.

Ο Rupert Sheldrake απαντά ότι η κρίση αναπαραγωγιμότητας δεν επηρεάζει μόνο την ψυχολογία αλλά και τη βιοϊατρική και άλλους τομείς. Αντιτείνει ότι οι παραψυχολόγοι έχουν χρησιμοποιήσει «τυφλές μεθοδολογίες» σε μεγάλο ποσοστό (85%) σε σχέση με την ψυχολογία (30%) ή την ιατρική (25%), και ότι τα πειράματα τηλεπάθειας έχουν αναπαραχθεί σε τουλάχιστον 38 διαφορετικά εργαστήρια, δείχνοντας «ισχυρά αποτελέσματα».

Η Ηθική και Υπαρξιακή Διάσταση της Συνείδησης

Η Tanya Luhrmann προτείνει ότι η βαθύτερη ερώτηση δεν είναι αν αυτά τα φαινόμενα υπάρχουν επιστημονικά, αλλά «πώς επιλέγεις να κατανοήσεις τη φύση της συνείδησης για τον εαυτό σου», γιατί αυτή η κατανόηση «αλλάζει τη δική σου εμπειρία και αλλάζει το ποιος γίνεσαι». Θεωρεί ότι δεν έχει σημασία αν ο Θεός υπάρχει, αλλά πώς κατανοείς τον εαυτό σου σε σχέση με το «απόλυτο καλό». Οι άνθρωποι που εξωτερικεύουν την έννοια του Θεού τείνουν να ακολουθούν τις συμβουλές του Θεού περισσότερο από τις δικές τους εσωτερικές συμβουλές, οδηγώντας σε αλλαγές συμπεριφοράς. Αυτή η «σαν να» δέσμευση είναι σημαντική για την οργάνωση της ζωής.

Ο Anil Seth συμφωνεί ότι η επιστήμη δεν εξαντλεί το πεδίο του τι είναι σημαντικό. Το διάβασμα του Σαίξπηρ, για παράδειγμα, είναι σημαντικό όχι επειδή είναι «αντικειμενικά αληθινό», αλλά επειδή διαμορφώνει την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και οδηγεί σε έναν καλύτερο κόσμο. Ωστόσο, για τον Seth, το να πιστεύουμε ότι ο νους είναι απλώς «αναγώγιμος» σε ηλεκτρικά ρεύματα δεν «απογυμνώνει» τα φαινόμενα από το νόημα, τη δύναμη και την ομορφιά τους. Αντίθετα, τα εμπλουτίζει, συνδέοντάς μας πιο βαθιά με τη φύση.

Η συζήτηση αγγίζει και τις ηθικές επιπτώσεις της συνείδησης. Το να αντιμετωπίζουμε ολόκληρο τον κόσμο ως ζωντανό μπορεί να είναι μια πιο αποτελεσματική ηθικά στάση, ακόμη κι αν δεν πιστεύουμε ότι τα πάντα είναι συνειδητά. Επίσης, η προσπάθεια δημιουργίας τεχνητής συνείδησης είναι «φρικτό πράγμα», διότι μόλις δημιουργηθεί κάτι που έχει συνειδητές εμπειρίες, έχουμε ηθική ευθύνη απέναντί του, ακόμα κι αν δεν κατανοούμε την πιθανή του οδύνη. Ακόμα και συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που απλώς «φαίνονται» συνειδητά μπορούν να προκαλέσουν ψυχολογική αποσταθεροποίηση, καθώς οι άνθρωποι προβάλλουν τη συνείδηση σε αυτά.

Συμπέρασμα

Η Holberg Debate αποκάλυψε συναρπαστικές κοινές συνισταμένες και διαφωνίες μεταξύ των ομιλητών. Υπάρχει μια κοινή αναγνώριση της σημασίας της λήψης σοβαρά των εμπειριών των ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένης της ποικιλίας των ατομικών εμπειριών. Υπάρχει επίσης μια απροσδόκητη κοινή συνισταμένη στην σημασία των αυτο-οργανωμένων συστημάτων για την κατανόηση της σύνδεσης μεταξύ ζωής, νου και συνείδησης.

Ωστόσο, οι διαφωνίες παραμένουν. Ο Anil Seth τονίζει τη διάκριση μεταξύ της λήψης των εμπειριών σοβαρά και της μη λήψης τους «κυριολεκτικά». Για αυτόν, το να λάβουμε κυριολεκτικά ισχυρισμούς όπως η αίσθηση του να σε κοιτούν θα απαιτούσε την ανατροπή σχεδόν 400 ετών συσσωρευμένης κοσμοθεωρίας, κάτι που θα γινόταν μόνο με «εξαιρετικά καλό λόγο». Ο Rupert Sheldrake, αντίθετα, θεωρεί ότι η εμπειρία είναι ο «τελικός κριτής» και ότι η σημερινή επιστημονική κοσμοθεωρία βρίσκεται σε εξέλιξη, ικανή να συμπεριλάβει αυτές τις εκτεταμένες μορφές συνείδησης. Η Tanya Luhrmann προσφέρει μια ηθική και υπαρξιακή διάσταση, υπογραμμίζοντας ότι ο τρόπος με τον οποίο κατανοούμε τη συνείδηση διαμορφώνει το ποιοι είμαστε και πώς δρούμε στον κόσμο.

Παρά τις αποκλίσεις, όλοι οι συμμετέχοντες εξέφρασαν την ελπίδα ότι η ανοιχτόμυαλη εξερεύνηση αυτών των θεμάτων θα οδηγήσει σε μια βαθύτερη κατανόηση της συνείδησης, μια κατανόηση που θα είναι χρήσιμη και ωφέλιμη για εμάς.