ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ Η ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΝΗ

Θεόδωρος Κ. Καρυώτης
Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και Μέλος της Ελληνικής Αντιπροσωπείας στην Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας.
Ένα από τα πιο σημαντικά έργα της Διάσκεψης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας ήταν η δημιουργία και κωδικοποίηση του θεσμού της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ).

Έτσι, δόθηκε ένα τέλος στην χαώδη κατάσταση που επικρατούσε μέχρι τότε στο Διεθνές Δίκαιο Αλιείας. Με βάση τα άρθρα 55, 56, 57 της νέας Σύμβασης (1982), ως Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη ορίζεται η πέραν και παρακείμενη της αιγιαλίτιδας ζώνης περιοχή, το πλάτος της οποίας μπορεί να φθάσει τα 200 ναυτικά μίλια (ν.μ.) από τις γραμμές βάσης από τις οποίες μετράται το πλάτος της αιγιαλίτιδας ζώνης. Εντός της ΑΟΖ το παράκτιο κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα σε θέματα που έχουν σχέση με την εξερεύνηση, την εκμετάλλευση, την διατήρηση και διαχείριση των φυσικών πηγών ζώντων ή μη των υδάτων, του βυθού και υπεδάφους της θάλασσας, καθώς και κυριαρχικά δικαιώματα, που αναφέρονται στην εξερεύνηση και οικονομική εκμετάλλευση των ρευμάτων και των υπερκείμενων της θάλασσας ανέμων.
Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των παράκτιων και άλλων κρατών που αφορούν τα θέματα της αλιείας μέσα στην ΑΟΖ καθορίζονται στην Σύμβαση από τα άρθρα 51, 55, 56, 58-73, 115 και 123, ενώ στις περιοχές της ανοικτής θάλασσας η αλιεία ρυθμίζεται από τα άρθρα 116-120. Επιπλέον, στο Παράρτημα Ι της Σύμβασης αναφέρονται τα αποδημητικά είδη ψαριών που βρίσκονται μέσα ή έξω από αυτή την ζώνη.
Εάν όλα τα παράκτια κράτη κάνουν χρήση των δικαιωμάτων τους ΑΟΖ 200 ν.μ. τότε η περιοχή των ωκεανών που θα ανήκει σ' αυτά τα κράτη θα καλύπτει γύρω στα 37,7 εκατ. τετρ. ν.μ. ή το 35,8% της παγκόσμιας θαλάσσιας επιφάνειας. Μέσα στην επικυριαρχία αυτών των ζωνών περιλαμβάνονται πάνω από το 90% της παγκόσμιας αλιείας, πάνω από το 87% του πετρελαίου και γύρω στο 10% των πολυμεταλλικών κονδύλων. Επομένως, εύκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί την κρίσιμη σημασία που έχει η ΑΟΖ όχι μόνο για το Δίκαιο της Θάλασσας αλλά γενικότερα για την παγκόσμια οικονομία και τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις.
Το άρθρο 56 της Σύμβασης αναφέρεται στα δικαιώματα, τις αρμοδιότητες και τις υποχρεώσεις του παράκτιου κράτους μέσα στην ΑΟΖ. Σύμφωνα με αυτό, στην ΑΟΖ το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικά δικαιώματα για την έρευνα, την εκμετάλλευση, την διατήρηση και την διαχείριση των ζώντων ή μη πόρων του βυθού, του υπεδάφους και των υπερκείμενων υδάτων. Επίσης, ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα και σε άλλες οικονομικές δραστηριότητες, όπως είναι η παραγωγή ενέργειας από τα ύδατα, τα ρεύματα και τους ανέμους. Επιπλέον, το παράκτιο κράτος έχει αποκλειστική αρμοδιότητα για: (α) την τοποθέτηση και χρήση τεχνητών νήσων και άλλων εγκαταστάσεων, (β) τη διεξαγωγή θαλάσσιας επιστημονικής έρευνας και (γ) την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος από τη ρύπανση. Το άρθρο 56 αναφέρει επίσης ότι το παράκτιο κράτος έχει υποχρέωση να σέβεται τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των άλλων κρατών μέσα στην δική του ΑΟΖ, πάντα βέβαια με βάση τους όρους που προβλέπει η Σύμβαση.
Θα πρέπει να αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι το άρθρο 56 κάνει λόγο για "κυριαρχικά δικαιώματα" και όχι "κυριαρχία" στο παράκτιο κράτος σε σχέση με την ΑΟΖ. Έτσι, παρατηρούμε ότι η νέα Σύμβαση προβλέπει για τα συμφέροντα της παγκόσμιας κοινωνίας, αναγνωρίζοντας όχι μόνο ορισμένες υποχρεώσεις του παράκτιου κράτους στο οποίο ανήκει η ΑΟΖ αλλά και δικαιώματα των άλλων κρατών, όπως βέβαια συμβαίνει με διαφορετικό τρόπο και στην περίπτωση της αιγιαλίτιδας ζώνης. Είναι ξεκάθαρο ότι στην Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας έγινε προσπάθεια να υπάρξει κάποια ισορροπία ανάμεσα στα παράκτια κράτη και στην παγκόσμια κοινωνία για αρκετά θέματα σε μακροπρόθεσμη βάση. Από την τακτική και πρακτική των διαφόρων κρατών θα φανεί τελικά κατά πόσον έχει διατηρηθεί αυτή η ισορροπία. Ανάμεσα στα θέματα που μπορούν να δημιουργήσουν προβλήματα είναι αυτά της αλιείας, της ναυτιλιακής έρευνας, της ναυσιπλοΐας και της προστασίας του περιβάλλοντος.
Η διατύπωση "κυριαρχικά δικαιώματα" που χρησιμοποιείται στο άρθρο 56 της Σύμβασης έχει σχέση με έναν ή περισσότερους ειδικούς σκοπούς. Κατ’ αρχήν ο όρος αυτός υποδηλώνει ότι το κράτος δεν ασκεί απόλυτη κυριαρχία όπως στην περίπτωση του εδάφους του ή της αιγιαλίτιδας ζώνης του, αλλά έχει δικαιοδοσία για ορισμένους συγκεκριμένους σκοπούς. Πέραν από αυτούς τους σκοπούς δεν υπάρχει καμία βάση για δικαιώματα του παράκτιου κράτους ενώ οι πατροπαράδοτοι και υφιστάμενοι κανόνες που διέπουν τις ανοικτές θάλασσες συνεχίζουν να εφαρμόζονται. Από την άλλη πλευρά, το παράκτιο κράτος,αναφορικά με τη δικαιοδοσία που έχει για ορισμένους σκοπούς, είναι "κυρίαρχο". Έχει δηλαδή το αποκλειστικό δικαίωμα στη λήψη αποφάσεων σε σχέση με τους κανονισμούς που διέπουν την ΑΟΖ και το αποκλειστικό δικαίωμα να επιβάλει και να εφαρμόσει τα μέτρα που έχει λάβει σχετικά με αυτή τη ζώνη.
Τα τέσσερα βασικά στοιχεία - εξερεύνηση, εκμετάλλευση, διαχείριση και προστασία του περιβάλλοντος - περιλαμβάνονται όλα στα "κυριαρχικά δικαιώματα" του άρθρου 56 της Σύμβασης. Η υποχρέωση του παράκτιου κράτους για την επιβολή μέτρων σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος περιλαμβάνεται στο Μέρος ΧΙΙ της Σύμβασης. Το άρθρο 57 προβλέπει ότι η ΑΟΖ δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 200 ν.μ. από τις γραμμές βάσης από τις οποίες μετράται το πλάτος της αιγιαλίτιδας ζώνης. Αυτό σημαίνει ότι το μέγιστο πλάτος της ΑΟΖ μπορεί να είναι 200 ν.μ. χωρίς το πλάτος αυτό να είναι υποχρεωτικό για όλα τα παράκτια κράτη που δικαιούνται ΑΟΖ. Μέχρι τώρα, όλα τα κράτη που έχουν ΑΟΖ έχουν επιλέξει τα 200 ν.μ. ως μέγιστο πλάτος, από το οποίο πρέπει βέβαια να αφαιρεθεί το πλάτος της αιγιαλίτιδας ζώνης.
Διότι, το ακριβές πραγματικό πλάτος της ΑΟΖ κάθε κράτους εξαρτάται από το πλάτος της αιγιαλίτιδας ζώνης του. Έτσι, η Σιγκαπούρη που έχει αιγιαλίτιδα ζώνη 3 ν.μ. έχει ΑΟΖ 197 ν.μ., η Δομινικανή Δημοκρατία που έχει αιγιαλίτιδα ζώνη 6 ν.μ έχει ΑΟΖ 194 ν.μ., οι ΗΠΑ που έχουν αιγιαλίτιδα ζώνη 12 ν.μ. έχει ΑΟΖ 188 ν.μ. και το Τόγκο που έχει αιγιαλίτιδα ζώνη 30 ν.μ. έχει ΑΟΖ 170 ν.μ.
Τα κέρδη που μπορούν να προκύψουν από τη δημιουργία ΑΟΖ μπορεί να είναι τεράστια εφόσον ένα πάρα πολύ μικρό κατοικήσιμο νησάκι βρίσκεται στρατηγικά τοποθετημένο σε απόσταση πέρα από 400 ν.μ. από οποιαδήποτε γειτονική χώρα. Έτσι, θα μπορεί επί παραδείγματι να εξασφαλίσει αποκλειστική ζώνη για αλιεία και εκμετάλλευση του θαλάσσιου βυθού που να ξεπερνάει τα 125.000 τετραγωνικά μίλια, δηλαδή έκταση μεγαλύτερη από τη Γαλλία. Τέτοιου είδους περιπτώσεις παρουσιάζονται κυρίως στον Ειρηνικό Ωκεανό αλλά και στον Ατλαντικό. Στον Νότιο Ειρηνικό υπάρχει ένα νησιωτικό κράτος, το Κιριμπάτι (πληθυσμός 60,000) που παλαιότερα είχε την ονομασία Νησιά του Γκίλμπερτ, που τώρα διαθέτει ΑΟΖ 770.000 τ.ν.μ.
Η λέξη "αποκλειστική" που υπάρχει πριν από τις λέξεις "οικονομική ζώνη" δεν είναι απολύτως ακριβής, εφόσον για ορισμένα θέματα, όπως η αλιεία, η Ζώνη δεν είναι εντελώς αποκλειστική. Ο πρώτος Πρόεδρος της 2ης Επιτροπής Galino Pohl εισηγήθηκε την προσθήκη αυτής της λέξης κατά την διάρκεια της Διάσκεψης και ο όρος παρέμεινε μέχρι το τέλος. Η έννοια της αποκλειστικότητας συζητήθηκε αρκετές φορές στην Διάσκεψη αλλά δεν υπήρξε καμία γενική αποδοχή για το τι ακριβώς σημαίνει. Πάντως, αναγνωρίζεται η προτεραιότητα που έχει το παράκτιο κράτος σε θέματα που εμπίπτουν στην οικονομική σφαίρα και που ανήκουν στα κυριαρχικά του δικαιώματα τα οποία μπορούν να αποκαλεστούν "οικονομική κυριαρχία".
Παράκτια κράτη και άλλα κράτη έχουν αρμοδιότητες που συνυπάρχουν στην ΑΟΖ. Οι αρμοδιότητες των παράκτιων κρατών έχουν σχέση βασικά με την εκμετάλλευση των πηγών, ενώ αυτές των άλλων κρατών έχουν σχέση με τα θέματα της ναυσιπλοΐας, των μεταφορών και των επικοινωνιών. Υπάρχουν βέβαια και αρμοδιότητες που έχουν σχέση με την επιστημονική έρευνα και τη ρύπανση του περιβάλλοντος οι οποίες σχετίζονται με ολόκληρη την Ζώνη και επομένως δεν μπορούν να διαχωριστούν από την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων. Το άθροισμα των αρμοδιοτήτων του παράκτιου κράτους σε σχέση με τους φυσικούς πόρους στην οικονομική ζώνη μπορεί επομένως να ονομασθεί, όπως αναφέραμε προηγουμένως, "οικονομική κυριαρχία".
Τo βασικό επιχείρημα στο οποίο μπορεί να βασισθεί κανείς για να αποδείξει ότι η ΑΟΖ είναι sui generis, προκύπτει από την ανάλυση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των κρατών σ' αυτή τη ζώνη. Στην ΑΟΖ, ένα μόνο κράτος, το παράκτιο κράτος, στο οποίο ανήκει η ζώνη, έχει κυριαρχικά δικαιώματα για οικονομικούς σκοπούς και δικαιοδοσία για ορισμένες άλλες δραστηριότητες. Ενώ τα άλλα κράτη έχουν επίσης ορισμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις μέσα στην ΑΟΖ.
Έτσι από την μια μεριά η ΑΟΖ δεν μπορεί να ανήκει στην αιγιαλίτιδα ζώνη όχι μόνο διότι η Σύμβαση ξεκάθαρα αναφέρει ότι η ΑΟΖ αρχίζει μετά την αιγιαλίτιδα ζώνη αλλά και διότι τα άλλα κράτη έχουν ορισμένα δικαιώματα στην ΑΟΖ που δε θα μπορούσαν να έχουν εάν η ΑΟΖ αποτελούσε μέρος της αιγιαλίτιδας ζώνης. Επίσης, η ΑΟΖ δεν μπορεί να ανήκει ούτε στην ανοικτή θάλασσα για τον απλούστατο λόγο ότι το νομικό καθεστώς της ανοικτής θάλασσας χαρακτηρίζεται από τη συνολική επικράτηση της αρχής της ελευθερίας. Η ανοικτή θάλασσα είναι μια ζώνη όπου δεν υπάρχει "κυριαρχία", δηλαδή είναι μια ζώνη κοινής χρήσης από όλα τα κράτη, κάτι βέβαια που δεν ισχύει για την ΑΟΖ.
Ένα εύλογο ερώτημα είναι γατί προτάθηκε και τελικά υιοθετήθηκε ΑΟΖ που έχει πλάτος 200 ν.μ. Δηλαδή, γιατί δεν προτιμήθηκε μια απόσταση 50 ν.μ. ή 100 ν.μ. ή 150 ν.μ. ή 500 ν.μ.; Η πιο αποδεκτή ερμηνεία είναι ότι όταν άρχισε η Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας υπήρξαν ήδη ορισμένα κράτη που είχαν υιοθετήσει απόσταση 200 ν.μ. για την αιγιαλίτιδα ζώνη τους.Τα κράτη αυτά (της Λατινικής Αμερικής και μερικά της Αφρικής) δεν θα δεχόντουσαν να περιορίσουν την κυριαρχία τους σε πλάτος μικρότερο των 200 ν.μ. και πολύ σωστά στην Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας πολλές αντιπροσωπείες σκέφθηκαν να προτείνουν τα 200 ν.μ. ως ΑΟΖ, πράγμα που θα είχε μεγαλύτερη πιθανότητα υιοθέτησης από την παγκόσμια κοινότητα.
Επιπλέον, η έννοια της ΑΟΖ είχε γίνει κατανοητή ως μια προστατευτική ζώνη όπου το παράκτιο κράτος θα είχε σοβαρό έλεγχο των ζώντων και μη πλουτοπαραγωγικών πηγών του. Επίσης, η απόσταση των 200 ν.μ. θα περιλάμβανε στις περισσότερες περιπτώσεις όλη την υφαλοκρηπίδα του παράκτιου κράτους που μέχρι τότε είχε ορισθεί ως η απόσταση όπου το βάθος της θάλασσας φτάνει τα 200 μέτρα. Είναι φυσιολογικό διάφορα κράτη να διαχειρίζονται κατά διαφορετικούς τρόπους την δική τους ΑΟΖ και να παίρνουν αποφάσεις που άλλα κράτη δεν μπορούν να πάρουν διότι έχουν διαφορές σε σχέση με το πολιτικό τους σύστημα, καθώς επίσης για κοινωνικοοικονομικούς, μορφωτικούς και περιβαλλοντολογικούς λόγους. Ανεξάρτητα, όμως, από αυτό, υπάρχουν μερικά γενικά μέτρα που όλα τα παράκτια κράτη πρέπει να πάρουν για να υπάρξει σωστή και λογική διαχείριση. Έτσι, κάθε κράτος με ΑΟΖ πρέπει να κάνει τα ακόλουθα:

1. Να καθορίσει ποιές περιοχές του θαλάσσιου χώρου περιλαμβάνονται στην δική του ΑΟΖ.
2. Να επιχειρήσει, κατά το καλύτερο δυνατόν τρόπο, να εκτιμήσει τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της ΑΟΖ καθώς και τις οικολογικές ισορροπίες αυτής της ζώνης.
3. Να επιχειρήσει, κατά το καλύτερο δυνατό τρόπο, να εκτιμήσει τις διαφορετικές χρήσεις των πλουτοπαραγωγικών πηγών καθώς και την αλληλεπίδρασή τους στην ΑΟΖ.
4. Να επιχειρήσει την καθιέρωση στόχων και προτεραιοτήτων υιοθετώντας πολιτική που να προάγει αυτούς τους στόχους και να ενσωματώσει αυτές τις προτεραιότητες.
5. Να επιχειρήσει να ρυθμίσει τις διάφορες δραστηριότητες που θα λάβουν χώρα στην ΑΟΖ, ώστε αυτές οι δραστηριότητες να προσαρμόζονται στις εθνικές επιλογές και δραστηριότητες.
6. Να καθιερώσει θεσμικό μηχανισμό για την διαμόρφωση των αποφάσεων και την διαχείριση της ΑΟΖ.
7. Να προσδιορίζει αυτά τα προβλήματα ή τις ευκαιρίες που δεν μπορούν να επιλυθούν ή από τις οποίες δεν μπορούν να επωφεληθούν λόγω των περιορισμών που υφίστανται στην ΑΟΖ. Να αναπτύξουν στρατηγική για να μπορέσουν να ξεπεράσουν τέτοιου είδους ατέλειες.

Οι χώρες που έλαβαν μέρος στην Διάσκεψη προσπάθησαν να διατυπώσουν κάποια φόρμουλα που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την οριοθέτηση των διαφόρων θαλάσσιων ζωνών των παράκτιων κρατών. Δυστυχώς, δεν τα κατάφεραν και τα άρθρα της Σύμβασης απλώς απέφυγαν να λάβουν μια ξεκάθαρη θέση ανάμεσα στις δυο αντιμαχόμενες τάσεις, δηλαδή αυτής της “μέσης γραμμής” ή ίσης απόστασης (equidistance) και αυτής της ευθυδικίας (equity). Έτσι, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν πολλές διαφορές που έχουν επιλυθεί με την αρχή της ίσης απόστασης αλλά και άλλες που έχουν επιλυθεί με την αρχή της ευθυδικίας.
Σε πολλές περιπτώσεις ορισμένα κράτη δέχονται και τις δύο αρχές ανάλογα με τα συμφέροντα που έχουν σε διαφορετικές ναυτικές ζώνες. Για παράδειγμα, βλέπουμε τις ΗΠΑ να υποστηρίζουν την αρχή της ευθυδικίας στην διαφορά τους με τον Καναδά στον κόλπο του Maine, ενώ αντίθετα χρησιμοποίησαν την αρχή της μέσης γραμμής στην συμφωνία τους με το Μεξικό.
Υπάρχουν τέσσερεις βασικές θέσεις που δεν αμφισβητεί κανείς σε σχέση με την ΑΟΖ:
1. Η ΑΟΖ αποτελεί πλέον, χωρίς καμία αμφιβολία, μέρος του εθιμικού διεθνούς δικαίου, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η Σύμβαση δεν έχει ακόμη τεθεί σε ισχύ ή μπορεί να μην τεθεί ποτέ σε ισχύ.
2. Η ΑΟΖ, σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα, δεν ανήκει στο παράκτιο κράτος ipso jure, αλλά πρέπει σαφώς να ανακηρυχθεί από το παράκτιο κράτος. Εάν δεν συμβεί κάτι τέτοιο, ΑΟΖ απλώς δεν υφίσταται. Η θαλάσσια περιοχή (η επιφάνεια και τα υπερκείμενα ύδατα) που δεν θα ανακηρυχθεί ως ΑΟΖ, παραμένει νομικώς ως μέρος της ανοικτής θάλασσας.
3. Το νομικό περιεχόμενο αυτού του νέου θεσμού του διεθνούς δικαίου, ορίζεται από το 5ο Μέρος της Σύμβασης. Τα παράκτια κράτη δεν μπορούν να υπερβαίνουν τους περιορισμούς που τους έχουν επιβληθεί από το 5ο Μέρος της Σύμβασης σχετικά με τα δικαιώματά τους, τις δικαιοδοσίες τους και τις υποχρεώσεις τους. Έτσι "άλλα" κράτη έχουν δικαιώματα στην ΑΟΖ ενός παράκτιου κράτους και το παράκτιο κράτος δεν μπορεί να δημιουργήσει ΑΟΖ που να υπερβαίνει τα 200 ν.μ.
4. Κανένα κράτος ή ομάδα κρατών δεν έχει το δικαίωμα να ισχυρισθεί ότι κάποιο παράκτιο κράτος δεν μπορεί να ανακηρύξει την δική του ΑΟΖ. Αν και πότε ένα παράκτιο κράτος ανακηρύξει την ΑΟΖ του εξαρτάται εντελώς από τη δική του δικαιοδοσία.
EΠΙΚΑΙΡΑ

http://infognomonpolitics.blogspot.com/2010/05/blog-post_8082.html