Δημοκρατία ή Κομματοκρατία;

Δημοκρατία ή Κομματοκρατία;

Όταν η εξουσία δεν κατοικεί πια στον λαό, αλλά στους διαχειριστές του.

του Δικτυουργού
(Ιστολόγος από την άνοιξη του 2008 – gataros.blogspot.com)

Το παρακάτω δοκίμιο δεν γράφτηκε για να «πει κάτι καινούργιο», γράφτηκε για να επαναφέρει το αυτονόητο: ότι η λέξη δημοκρατία έχει γίνει καραμέλα χωρίς γεύση.
Αν ο λαός αντιπροσωπεύεται αντί να κυβερνά, αν η εξουσία περνά από τα χέρια του στις λίστες των κομμάτων, τότε ίσως δεν ζούμε σε δημοκρατία, αλλά σε κάτι που χρειάζεται νέο όνομα.
Ή μήπως, το όνομα υπάρχει ήδη; Κομματοκρατία.

Η λέξη «δημοκρατία» έχει κάτι το ιερό. Κουβαλάει μέσα της μια υπόσχεση: ότι ο λαός, ο κάθε πολίτης ξεχωριστά και όλοι μαζί ως σώμα, είναι ο φορέας της εξουσίας. Όμως, αν κοιτάξουμε γύρω μας, αν αφουγκραστούμε τους ανθρώπους και τις αγωνίες τους, θα δούμε πως αυτή η λέξη, αντί να γεννά ελπίδα, γεννά ειρωνεία, κούραση ή απάθεια. Γιατί;

Διότι η δημοκρατία, όπως την ξέρουμε σήμερα, δεν είναι η εξουσία του λαού, αλλά η διαχείρισή της από κομματικούς μηχανισμούς. Ένα πολίτευμα που λειτουργεί όχι ως έκφραση του κοινού βίου, αλλά ως διαγωνισμός ανάμεσα σε ομάδες εξουσίας για το ποια θα διαχειριστεί την ανοχή του πλήθους.

Η Δημοκρατία επιδέχεται επιθετικό προσδιορισμό;

Η λέξη «δημοκρατία» κατά κύριο λόγο σημαίνει «εξουσία του λαού» (από το δήμος + κράτος). Από μόνη της, λοιπόν, φέρει την έννοια της συμμετοχής όλων των πολιτών στη λήψη αποφάσεων. Ωστόσο, στην πράξη η έννοια αυτή έχει πολλές παραλλαγές και εκφράσεις.

Επιθετικοί προσδιορισμοί όπως «αντιπροσωπευτική», «άμεση», «λαϊκή», «πλειοψηφική» κλπ. χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν πώς ασκείται αυτή η εξουσία του λαού, δηλαδή με ποιους θεσμούς και διαδικασίες.

Οπότε, ναι, η λέξη «δημοκρατία» επιδέχεται επιθετικό προσδιορισμό, αλλά αυτό γίνεται για να διασαφηνιστεί το είδος και η μορφή της.

Είναι δημοκρατία η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία»;

Αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι η μορφή όπου οι πολίτες εκλέγουν αντιπροσώπους, οι οποίοι αποφασίζουν για λογαριασμό τους. Είναι η πιο διαδεδομένη μορφή δημοκρατίας σήμερα, κυρίως λόγω πρακτικότητας σε μεγάλα κράτη.

Όμως, αρκετοί θεωρητικοί και πολίτες αμφισβητούν αν η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» εκφράζει πραγματικά τον λαό ή αν γίνεται η «δημοκρατία» απλώς ένα όχημα για την εξουσία των ελίτ.

Η λέξη από μόνη της δεν χρειάζεται προσδιορισμούς; Μήπως έτσι αλλοιώνεται η ουσία της;

Η λέξη «δημοκρατία» έχει ένα ιδεατό περιεχόμενο, «λαϊκή κυριαρχία». Στην πράξη όμως, η εφαρμογή είναι πολυσύνθετη και πολύπλοκη. Ο επιθετικός προσδιορισμός δεν αλλοιώνει αναγκαστικά την ουσία, αλλά αποτυπώνει τις παραλλαγές και τα όρια του πολιτεύματος στην πράξη.

Το θέμα είναι πόσο πιστή είναι η κάθε μορφή στην αρχική έννοια της λαϊκής κυριαρχίας. Αν η μορφή «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» απομακρύνεται από την ουσία, τότε είναι δίκαιο να αμφισβητηθεί.

Ποιοι βολεύονται από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία;

Συνήθως, οι πολιτικοί μηχανισμοί, οι κομματικές ελίτ, μεγάλες επιχειρηματικές ομάδες και διάφορα συμφέροντα που επωφελούνται από συγκεντρωμένη εξουσία και «απομακρυσμένη» λήψη αποφάσεων.

Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, όταν λειτουργεί ελλιπώς, μπορεί να εξυπηρετεί τα συμφέροντα μιας μειονότητας παρά του λαού.

Μπορεί να υπάρξει ουσιαστική δημοκρατία;

Η ουσιαστική δημοκρατία θα ήταν μια μορφή όπου ο λαός συμμετέχει πραγματικά και άμεσα στις αποφάσεις που τον αφορούν, όχι απλά μέσω εκπροσώπων. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν σε μικρές κοινότητες ή σε θεσμούς με άμεση συμμετοχή (π.χ. τοπικά δημοψηφίσματα, συνελεύσεις).

Η τεχνολογία σήμερα δίνει νέες δυνατότητες για μεγαλύτερη άμεση συμμετοχή, όμως το βασικό εμπόδιο είναι η πολιτική βούληση και η εκπαίδευση του κόσμου.

Γιατί οι εκλογές δίνουν λευκή επιταγή σε «φωστήρες» και ο λαός αισθάνεται ανίκανος να αποφασίζει;

Αυτό συνδέεται με τη δομή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπου οι πολίτες επιλέγουν αντιπροσώπους για να αποφασίζουν αντί γι’ αυτούς. Σε πολλές περιπτώσεις:
Οι εκλογές γίνονται με βάση κόμματα ή πρόσωπα που δεν δίνουν διαφανείς ή πλήρεις λύσεις.
Η πολυπλοκότητα των θεμάτων αποθαρρύνει τη συμμετοχή και ενημέρωση.
Η πολιτική κουλτούρα, η εκπαίδευση και τα μέσα ενημέρωσης συχνά αποξενώνουν τον πολίτη.

Έτσι, ο πολίτης νιώθει πως «η φωνή του δεν ακούγεται», παρά το ότι είναι «θεωρητικά» ο κυρίαρχος.

Συνοψίζοντας
Η «δημοκρατία» ως έννοια είναι ευρεία και μπορεί να λάβει πολλές μορφές.
Ο επιθετικός προσδιορισμός βοηθά να περιγράψουμε τον τύπο και τη λειτουργία της.
Η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» είναι η επικρατέστερη μορφή, αλλά δεν εγγυάται την πλήρη λαϊκή συμμετοχή.
Υπάρχουν κίνδυνοι αλλοίωσης της ουσίας της δημοκρατίας, όταν οι πολίτες αποξενώνονται.
Η ουσιαστική δημοκρατία απαιτεί άμεση συμμετοχή και πολιτική παιδεία.
Ο λαός πρέπει να έχει την αίσθηση και τα εργαλεία ότι μπορεί να επηρεάσει αποφάσεις, όχι να νιώθει αδύναμος.

Η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» είναι η επικρατέστερη μορφή, αλλά δεν εγγυάται την πλήρη λαϊκή συμμετοχή. Αφού είναι έτσι τότε τι δημοκρατία είναι; Μήπως ο χαρακτηρισμός κομματοκρατία είναι πιο σωστός;

Η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία», όπως εφαρμόζεται συχνά σήμερα, λειτουργεί περισσότερο ως κομματοκρατία ή κομματική ολιγαρχία, όπου η εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια των κομμάτων και των πολιτικών ελίτ, κι όχι στα χέρια του λαού.

Γιατί;
Οι πολίτες ψηφίζουν κόμματα ή υποψηφίους που πολλές φορές ακολουθούν κομματικές γραμμές και συμφέροντα, όχι απαραίτητα το κοινό καλό ή τη λαϊκή βούληση.
Οι κομματικοί μηχανισμοί ελέγχουν την πολιτική ατζέντα, τις διαδικασίες και την εκπροσώπηση.
Η συμμετοχή του κόσμου περιορίζεται σε μια ψήφο κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια, χωρίς ουσιαστικό έλεγχο ή συμμετοχή στις αποφάσεις ενδιάμεσα.

Άρα, τι είδους «δημοκρατία» είναι;

Σε πολλές περιπτώσεις, η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» έχει εξελιχθεί σε μια συστημική διαχείριση της εξουσίας από τις πολιτικές και οικονομικές ελίτ, δηλαδή, μια μορφή ελεγχόμενης δημοκρατίας, όπου ο λαός έχει περιορισμένο ρόλο.

Γι’ αυτό και πολλοί θεωρούν πως ο όρος κομματοκρατία ή ολιγαρχία των κομμάτων είναι πιο ακριβής, καθώς αναδεικνύει τον έλεγχο που ασκούν τα κόμματα πάνω στη διαδικασία και στην πολιτική εξουσία.

Ποια είναι η ουσία της πραγματικής δημοκρατίας;

Η πραγματική δημοκρατία απαιτεί:
Άμεση συμμετοχή του λαού στις αποφάσεις.
Διαφάνεια και λογοδοσία των αντιπροσώπων.
Συνεχή επαφή μεταξύ πολιτών και θεσμών.
Αποφυγή μονοπωλίου της εξουσίας από λίγες ομάδες.

Δημοκρατία ή Κομματοκρατία;

Όταν η εξουσία δεν κατοικεί πια στον λαό, αλλά στους διαχειριστές του.

Η λέξη «δημοκρατία» έχει κάτι το ιερό. Κουβαλάει μέσα της μια υπόσχεση: ότι ο λαός, ο κάθε πολίτης ξεχωριστά και όλοι μαζί ως σώμα, είναι ο φορέας της εξουσίας. Όμως, αν κοιτάξουμε γύρω μας, αν αφουγκραστούμε τους ανθρώπους και τις αγωνίες τους, θα δούμε πως αυτή η λέξη, αντί να γεννά ελπίδα, γεννά ειρωνεία, κούραση ή απάθεια. Γιατί;

Διότι η δημοκρατία, όπως την ξέρουμε σήμερα, δεν είναι η εξουσία του λαού, αλλά η διαχείρισή της από κομματικούς μηχανισμούς. Ένα πολίτευμα που λειτουργεί όχι ως έκφραση του κοινού βίου, αλλά ως διαγωνισμός ανάμεσα σε ομάδες εξουσίας για το ποια θα διαχειριστεί την ανοχή του πλήθους.

Η μεγάλη απάτη της «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας»

Ονομάστηκε «αντιπροσωπευτική δημοκρατία». Όμως η ίδια η έννοια είναι αντιφατική: αν η εξουσία ανήκει στον λαό, γιατί να αντιπροσωπεύεται; Αν ο λαός είναι κυρίαρχος, γιατί δεν αποφασίζει ο ίδιος;

Η αλήθεια είναι πικρή: η «αντιπροσώπευση» είναι η επιδέξια αναίρεση της κυριαρχίας. Είναι το σύστημα που:
Μετατρέπει τον πολίτη σε θεατή, αντί για πρωταγωνιστή.
Αποδυναμώνει την άμεση σκέψη και ευθύνη, ντύνοντας την εξουσία με κουστούμια και μικρόφωνα.
Καλλιεργεί την ιδέα ότι ο λαός δεν μπορεί, δεν πρέπει, δεν είναι ικανός να αποφασίζει για τον εαυτό του.

Το αποτέλεσμα δεν είναι δημοκρατία, είναι κομματοκρατία: ένα κλειστό σύστημα εναλλαγής εξουσίας μεταξύ φατριών, όπου η λαϊκή βούληση είναι προσχηματική και η πολιτική βούληση ετεροκαθορισμένη.

Η απώλεια της πολιτικής αυτεξουσιότητας

Η κομματοκρατία δεν είναι μόνο πολιτικό φαινόμενο , είναι υπαρξιακός καθρέφτης. Αντικατοπτρίζει έναν άνθρωπο που έχει παραιτηθεί από την ευθύνη της ελευθερίας του. Που δεν θέλει να συμμετέχει, γιατί έχει μάθει να φοβάται την ευθύνη της απόφασης. Προτιμά να του λένε τι να κάνει, να τον καθοδηγούν, να του υπόσχονται — και μετά να γκρινιάζει για την αποτυχία.

Μια δημοκρατία χωρίς ενεργούς πολίτες είναι ένα κενό κέλυφος.
Και μια κοινωνία χωρίς πολιτική σκέψη είναι εύκολη λεία για κάθε επίδοξο σωτήρα.

Μπορεί να υπάρξει ουσιαστική δημοκρατία;

Ναι, αλλά όχι χωρίς ρήξη. Όχι χωρίς αλλαγή νοοτροπίας. Η δημοκρατία δεν θα έρθει από πάνω, με νόμους και θεσμικές διακοσμήσεις. Θα έρθει όταν ο πολίτης ξαναβρεί την εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Όταν πάψει να βλέπει τον εαυτό του ως παθητικό καταναλωτή πολιτικής.

Ουσιαστική δημοκρατία σημαίνει:
Άμεση λήψη αποφάσεων από τον ίδιο τον λαό, όχι μόνο μέσω εκπροσώπων.
Συνεχή διάλογο, όχι μονόλογο προεκλογικής φλυαρίας.
Συλλογικότητα και κοινό νου, όχι τηλεοπτική σκηνοθεσία της πραγματικότητας.
Πολιτική παιδεία, δηλαδή καλλιέργεια της ευθύνης, της κρίσης και της δράσης.

Τι είναι τελικά η δημοκρατία;

Η δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα πολίτευμα. Είναι τρόπος ύπαρξης.
Δεν είναι μόνο να ψηφίζεις, είναι να σκέφτεσαι, να συζητάς, να συμμετέχεις, να πράττεις.
Είναι να είσαι παρών στον κόσμο σου, και όχι απών από την ευθύνη σου.

Αν η κομματοκρατία μάς κάνει πελάτες και χειροκροτητές, τότε η δημοκρατία μας καλεί να ξαναγίνουμε πολίτες. Και αυτή η μεταμόρφωση, όσο δύσκολη κι αν είναι, είναι και η μόνη που μπορεί να μας σώσει από την ψευδαίσθηση της ελευθερίας και την παγίδα της εξουσιοδοτημένης δουλείας.

❝ Επίλογος – Με το νυστέρι βαθιά: ❞

Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι σαν να σου λένε πως είσαι ελεύθερος να διαλέξεις ποιος θα αποφασίζει αντί για σένα.
Αν αυτό το λένε δημοκρατία, τότε το κλουβί σου είναι απλώς πιο άνετο από της διπλανής χώρας.
Και το κλειδί το πέταξες μόνος σου, την ώρα που πίστεψες πως δεν είσαι ικανός να κυβερνήσεις τη ζωή σου.