Ελληνοτουρκικές σχέσεις και γεωπολιτικές εξελίξεις: Νέα θαλάσσια πάρκα, καλώδιο ηλεκτρικής ενέργειας και το πρόγραμμα SAFE

Οι πρόσφατες εξελίξεις στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, σε συνδυασμό με τις ευρύτερες γεωπολιτικές αναταράξεις, φέρνουν στο προσκήνιο ζητήματα που απαιτούν προσεκτική ανάλυση. Η Τουρκία έχει ανακοινώσει τη δημιουργία δύο θαλάσσιων πάρκων, ενώ η συζήτηση για την πόντιση του ηλεκτρικού καλωδίου και την πιθανή συμμετοχή της Τουρκίας σε ευρωπαϊκά αμυντικά προγράμματα παραμένει έντονη.

Τα Τουρκικά Θαλάσσια Πάρκα και οι Ελληνικές Αντιδράσεις

Η Τουρκία προχωρά στην ανακοίνωση δύο θαλάσσιων πάρκων, τα οποία βρίσκονται και τα δύο εκτός των χωρικών υδάτων και στην ανοιχτή θάλασσα.

• Το πρώτο εντοπίζεται μεταξύ Λήμνου και Σαμοθράκης, μια περιοχή την οποία η Τουρκία είχε διεκδικήσει και το 1973, κοντά στον Πρίνο της Θάσου.
• Το δεύτερο, και πιο ανησυχητικό κατά τον ειδικό, βρίσκεται νοτίως του Καστελλόριζου και ανατολικά της Ρόδου, ουσιαστικά περιβάλλοντας το Καστελλόριζο σε ένα τεράστιο θαλάσσιο πάρκο. Αυτή η κίνηση συνδέεται άμεσα με επιστολή που είχε στείλει η Τουρκία στον ΟΗΕ στις 18 Μαρτίου 2020, διεκδικώντας όλη την περιφέρεια της Ανατολικής Μεσογείου ανατολικά της Ρόδου, όπου το Καστελλόριζο φαινομενικά «εξαφανιζόταν». Το δεύτερο πάρκο θεωρείται καθαρή εκδήλωση της αντίληψης της «Γαλάζιας Πατρίδας», ενώ το πρώτο συνδέεται με το 1973.

Το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών αντέδρασε άμεσα, χαρακτηρίζοντας την τουρκική ενέργεια «απαράδεκτη, μονομερή και παράνομη», η οποία «δεν παράγει κανένα έννομο αποτέλεσμα» σε βάρος των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων. Ωστόσο, η εκτίμηση είναι ότι η Τουρκία δεν πρόκειται να ενεργοποιήσει ούτε το ένα ούτε το άλλο πάρκο, καθώς δεν έχει δηλώσει τους όρους προστασίας (π.χ. απαγόρευση ψαρέματος με μηχανότρατα), σε αντίθεση με την Ελλάδα. Η κίνηση αυτή εκτιμάται ως ένα ακόμα «πυροτέχνημα» από την πλευρά της Τουρκίας για να δείξει ότι απαντά στην Ελλάδα, αν και πρόκειται για κάτι επικίνδυνο.

Οι τουρκικές ενέργειες έγιναν ως υποτιθέμενη αντίδραση στα θαλάσσια πάρκα που περιέλαβε η Ελλάδα στις νότιες Κλάδες, τα Λέβιθα, την Κίναρο και δύο νησίδες. Είναι αξιοσημείωτο ότι η Τουρκία δεν συμπεριέλαβε καμία «γκρίζα ζώνη» στον χάρτη της, παρά το γεγονός ότι εσωτερικά υποστηρίζει πως 2.011 ελληνικά νησιά αποτελούν «γκρίζες ζώνες». Ο λόγος που δεν το αναφέρει στο εξωτερικό είναι ότι, σε αυτή τη φάση που θέλει να ενταχθεί στο πρόγραμμα των F-35 και να συμμετάσχει στον ευρωπαϊκό επανεξοπλισμό, μια τέτοια αναφορά θα της δημιουργούσε προβλήματα.

Το Καλώδιο Ηλεκτρικής Ενέργειας: Γεωπολιτικός Κόμβος

Η πόντιση του ηλεκτρικού καλωδίου, ένα θέμα που παρέμενε παγωμένο, αναμένεται να προχωρήσει το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα, πιθανώς τους επόμενους έξι μήνες, λόγω λήξης συμβολαίων.

• Για την πόντιση του καλωδίου σε περιοχές της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, δεν απαιτείται καμία άδεια.
• Σε περιοχές που δεν ανήκουν στην ελληνική υφαλοκρηπίδα, το διεθνές δίκαιο προβλέπει απλή ενημέρωση του κράτους που έχει τη δική του υφαλοκρηπίδα στο συγκεκριμένο σημείο. Τα τελευταία χρόνια, έχουν ήδη περάσει πέντε με έξι τηλεπικοινωνιακά καλώδια από την περιοχή χωρίς κανένα πρόβλημα.

Το πρόβλημα που δημιουργεί η Τουρκία έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για καλώδιο ηλεκτρικής ενέργειας, το οποίο αποτελεί το μέλλον στη μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας για πολλές δεκαετίες. Η Τουρκία φοβάται ότι η Ελλάδα, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, θα καταστεί κόμβος μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας μέσω καλωδίων από το Ισραήλ, την Αφρική, και όταν θα γίνει ο IMEC, από την περιοχή της Ινδίας προς την Ευρώπη. Αυτό ακριβώς προσπαθεί να αποτρέψει αυτή τη στιγμή η Τουρκία. Διευκρινίζεται ότι η ενημέρωση δεν είναι το ίδιο με την αίτηση άδειας και πως άδεια για καλώδια δεν ζητείται.

Τουρκία, Πρόγραμμα SAFE και F-35: Το «Casus Belli»

Ο Πρωθυπουργός έχει δηλώσει ότι η Ελλάδα συνεχίζει κανονικά το εξοπλιστικό της πρόγραμμα και ότι η Τουρκία δεν θα ενταχθεί στο πρόγραμμα SAFE (για την Ευρωπαϊκή Αμυντική Βιομηχανία) εάν δεν πάρει πίσω το «casus belli».

• Το πρόγραμμα SAFE έχει δύο διαστάσεις για την Τουρκία: ως αγοραστής και ως συνεταίρος στην παραγωγή οπλικών συστημάτων.
• Ως αγοραστής, η Τουρκία μπορεί να αγοράζει ευρωπαϊκά οπλικά συστήματα, κάτι που επιθυμούν οι Ευρωπαίοι για μείωση του κόστους, αρκεί να μην χρησιμοποιούνται κατά κρατών μελών της ΕΕ και του ΝΑΤΟ.
• Ως συνεταίρος στην παραγωγή, η Ευρωπαϊκή Ένωση διατηρεί το 65% για ευρωπαϊκές εταιρείες. Για το υπόλοιπο 35%, μια τρίτη χώρα, όπως η Τουρκία, χρειάζεται ομόφωνη συμφωνία από τα κράτη μέλη της Ε.Ε., συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας και της Κύπρου, για να συμμετάσχει.

Υπάρχει, ωστόσο, ένα «παράθυρο» για την Τουρκία: μπορεί να αγοράσει ευρωπαϊκές αμυντικές βιομηχανίες (όπως έκανε με την Piaggio Aero, η οποία εμφανίζεται ως ιταλική εταιρεία μετά την πώλησή της από την Ιταλία σε εταιρεία που ανέλαβε την αναστήλωσή της). Έτσι, η Τουρκία εμφανίζεται «από το παραθύρι» στο πρόγραμμα.

Σχετικά με το «casus belli», παρά τη δήλωση του Πρωθυπουργού, η εκτίμηση είναι ότι η Τουρκία δεν θα το αποσύρει. Η απειλή με «casus belli» είναι αντίθετη προς μία βασική διάταξη του διεθνούς δικαίου που απαγορεύει τη χρήση ή απειλή χρήσης βίας. Η Τουρκία προσπαθεί να το «εξωραΐσει» λέγοντας ότι δίνει τη δυνατότητα στην τουρκική κυβέρνηση να λάβει οποιαδήποτε μέτρα χρειάζεται, περιλαμβανομένων και στρατιωτικών, για να αντιμετωπίσει τυχόν επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων, αλλά επί της ουσίας «δεν τον λένε Γιάννη τον λένε Γιαννάκη».

Τέλος, αν και η Τουρκία έλαβε το πράσινο φως για 40 Eurofighters από Γερμανία και Αγγλία, η προοπτική της επανένταξής της στο πρόγραμμα των F-35 και η απόκτηση 100 μαχητικών θα άλλαζε την ισορροπία στο Αιγαίο, καθώς η Ελλάδα δεν θα αποκτήσει 100. Ωστόσο, θεωρείται απίστευτα δύσκολο για την Τουρκία να αποκτήσει F-35, ειδικά μετά τον δεκαήμερο πόλεμο Ισραήλ-Ιράν και τη χρήση των F-35, καθώς οι Ισραηλινοί αποκλείεται να δεχτούν κάτι τέτοιο.

Γεωπολιτικές Τάσεις: ΗΠΑ, Ρωσία και Ουκρανία

Η κατάσταση στα μέτωπα της Ουκρανίας παραμένει ρευστή, με τη Ρωσία να καταλαμβάνει κάποιες περιοχές, αλλά την Ουκρανία να πραγματοποιεί σημαντικές επιθέσεις με μη επανδρωμένα αεροσκάφη σε μεγάλες αποστάσεις (1.000-1.500 χλμ), όπως συνέβη πρόσφατα στο Σότσι.

Οι δηλώσεις του Ντόναλντ Τραμπ για την αποστολή πυρηνικών υποβρυχίων έχουν προκαλέσει αντιδράσεις. Αν και τα υποβρύχια των ΗΠΑ και της Ρωσίας βρίσκονται συνεχώς σε επιχειρησιακές περιοχές, η δήλωση του Τραμπ θεωρείται πολιτική κίνηση. Η προσωπική, προσωποπαγής πολιτική του Τραμπ, παρά την ύπαρξη συμβούλων και θεσμοθετημένων διαδικασιών στις ΗΠΑ (Κογκρέσο, Γερουσία, Υπουργεία, Λευκός Οίκος, Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας), εκτιμάται ότι βλάπτει τη διεθνή θέση των Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς μια υπερδύναμη δεν πρέπει να βασίζεται μόνο σε δηλώσεις προέδρου.

Η επίσημη Μόσχα διατηρεί σιωπή, αλλά Ρώσοι αξιωματούχοι και αναλυτές υποβαθμίζουν τη δήλωση του Τραμπ:

• Ένας βουλευτής της Δούμας δήλωσε ότι η δήλωση δεν αποτελεί απειλή για την ασφάλεια της Ρωσίας.
• Άλλος βουλευτής σημείωσε ότι είναι μάταιο να προσπαθεί κανείς να τρομάξει τη Ρωσία και ότι δεν υπάρχει λόγος να απαντήσει, καθώς ο πρόεδρος των ΗΠΑ αλλάζει συνεχώς γνώμη.
• Ένας πολιτικός επιστήμονας συνδεδεμένος με το Κρεμλίνο έγραψε ότι ο Τραμπ χάνει κάθε αίσθηση αναλογικότητας, ενεργεί ηλίθια και ανεύθυνα, επιβεβαιώνοντας τις προειδοποιήσεις του Μεντβέντεφ για πυρηνικό πόλεμο.

Επιπλέον, ο Ρώσος στρατιωτικός εμπειρογνώμονας Αλεξάντερ Στεπάνοφ, προτείνει την ανάπτυξη ρωσικών πυραυλικών συστημάτων «Ορεσένκ» (ενός «τρομερού όπλου») στο έδαφος άλλων κρατών, όπως χώρες της Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής (π.χ. Βενεζουέλα ή Κούβα), για την προβολή της ρωσικής στρατιωτικής παρουσίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό θυμίζει την κρίση της Κούβας και προτείνεται ως αντίδραση στις αυξανόμενες δυνατότητες του στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος των ΗΠΑ και την ανάπτυξη αμερικανικών πυραύλων (όπως οι Tomahawk και HIMARS) κοντά στα ρωσικά σύνορα. Η παραγωγή πυραύλων Oreshenk βρίσκεται σε εξέλιξη, και το ζήτημα της παράδοσης στη Λευκορωσία θα κλείσει μέχρι το τέλος του έτους, με εγκαταστάσεις να προετοιμάζονται εκεί.

Τέλος, ειδικοί εκτιμούν ότι η ανακοίνωση του Τραμπ αποτελεί μια συμβολική επίδειξη ισχύος και ένα πολιτικό μήνυμα, όχι άμεση προετοιμασία για πυρηνική επίθεση.

Συνολικά, η περίοδος χαρακτηρίζεται από αυξημένες εντάσεις και στρατηγικές κινήσεις, τόσο στην Ανατολική Μεσόγειο όσο και στην ευρύτερη γεωπολιτική σκηνή.