Η μοναδικότητα των αρχαίων Γόμφων, ο Άτραγας, η Πέλιννα και η Τρίκκη στο νομό Τρικάλων

Την ιστορία και μοναδικές πτυχές των αρχαίων πόλεων του νομού Τρικάλων καταγράφει εργασία του προϊσταμένου της ΛΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Λεωνίδα Χατζηαγγελάκη.

Η ιστορία των αρχαίων πόλεων "ανιχνεύεται" μέσα από τις φιλολογικές πηγές, τις επιγραφικές μαρτυρίες και τα αρχαιολογικά ευρήματα, που ολοένα και με μεγαλύτερη συχνότητα έρχονται στο φως και επιβεβαιώνουν θεωρίες ή αντίστοιχα καταρρίπτουν μύθους.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο κ. Χατζηαγγελάκης, η εικόνα των αρχαίων πόλεων στο νομό Τρικάλων έχει ως εξής:

Άτραγας

Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί η αρχαία πόλη "Άτραξ" που τοποθετείται στο ύψωμα "Καστρί", νότια του χωριού Πηνειάδα και κατά μήκος της νότιας όχθης του Πηνειού, στα όρια των αρχαίων τετράδων Πελασγιώτιδας και Εστιαιώτιδας, στους νομούς Τρικάλων και Λάρισας.

Στην ανατολική και δυτική πλαγιά της ακρόπολης σώζονται λείψανα του αρχαίου τείχους, κλασικού και ελληνιστικού. Διασώζονται, επίσης, τμήματα τείχους βυζαντινών χρόνων κατασκευασμένο από ασβεστόλιθους συνδεόμενους με αργούς λίθους και κονίαμα.

Στο εσωτερικό της αρχαίας πόλης, σε μικρή απόσταση από την κορυφή της ακρόπολης, εντοπίστηκαν λείψανα τοίχων με κατεύθυνση από ανατολικά προς δυτικά, που στρέφεται σε ορθή γωνία προς βορειανατολικά και νοτιανατολικά.

Δυτικότερα, στην περιοχή του Ζάρκου, στο ύψωμα του Προφήτη Ηλία, υπήρχε η αρχαία πόλη Φαϋττός που έχει ταυτιστεί με επιγραφικό εύρημα.

Πέλιννα

Στη διαδρομή από τη Λάρισα προς τα Τρίκαλα βρίσκεται η αρχαία Πέλιννα ή Πελινναίον, πόλη της τετράδας Εστιαιώτιδας, που απλωνόταν ανάμεσα στην Τρίκκη και τη Φαρκαδόνα, στην αριστερή όχθη του Πηνειού ποταμού.

Σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, την πόλη ίδρυσε ο Πέλιννος, γιος του Οιχαλιέα, από την πόλη του Ευρύτου Οιχαλία.

Η αρχαία Πέλιννα ταυτίστηκε με τα ερείπια στο βραχώδες ύψωμα "Παλαιογαρδίκι" που βρίσκεται 3 χλμ βορειανατολικά του χωριού Πετρόπορος.

Τα αρχαία λείψανα φανερώνουν μια μεγάλη πόλη με ισχυρή οικονομική ανάπτυξη, κυρίως κατά τη διάρκεια της μακεδόνικης παρουσίας στην Θεσσαλία (354 -197 π.Χ.). Το τείχος που είναι ορατό σε αρκετή έκταση, καθώς και τα θεμέλια διαφόρων κτηρίων, αποδεικνύουν την οικονομική ευμάρεια της πόλης. Τότε, κατασκευάστηκαν τα ισχυρά τείχη, μεγάλα δημόσια κτίρια και ιερά.

Η πόλη έκοψε δικά της νομίσματα, αργυρά και χάλκινα, που απεικονίζουν ιππείς ή πολεμιστές και τη Θεά Αθηνά ή τη Σίβυλλα Μαντώ, κόρη του μάντη Τειρεσία.

Μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. η πόλη επεκτάθηκε στα δυτικά και οχυρώθηκε με ισχυρό τείχος.

Τρίκκη

Η θέση της πόλης είχε στρατηγική σημασία καθώς, χτισμένη στις υπώρειες μιας χαμηλής προβολής των Χασίων, ασκούσε τον έλεγχο στις διαβάσεις από την Ήπειρο προς τη Θεσσαλία.

Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες στις αρχές του 20ου αιώνα από τον Π. Καστριώτη, έφεραν στο φως ψηφιδωτό δάπεδο που καταστράφηκε για να αποκαλυφθεί ισοδομικός τοίχος κτηρίου, το δάπεδο του οποίου αποτελούταν από μεγάλες μαρμάρινες πλάκες.

Θεωρήθηκε πως ήταν το άβατο του Ασκληπιείου, που υπέστη καταστροφές κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Το 1915, ο Α. Αρβανιτόπουλος εξέφρασε αμφιβολίες κατά πόσο το Ασκληπιείο βρισκόταν στη θέση αυτή, ενώ αργότερα ο Δ. Θεοχάρης διαπίστωσε ότι πρόκειται για λείψανα βαλανείου ρωμαϊκών χρόνων.

Συστηματικές ανασκαφές από τον ίδιο αποκάλυψαν τμήματα κτηρίων ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων που αποδόθηκαν με επιφύλαξη στο Ασκληπιείο.

Από την ανασκαφική δραστηριότητα της ΙΕ' ΕΠΚΑ (Λάρισας) αποκαλύφθηκε ελληνιστική στοά, καθώς και τμήμα ρωμαϊκού λουτρώνα. Πρόκειται για αυτοτελές οικοδομικό συγκρότημα δύο οικοδομικών φάσεων με διαστάσεις 40,50 Χ 30,50 μ. Αποτελούνταν από τον υπόγειο χώρο των υποκαύστων και πάνω τις αίθουσες, όπου γινόταν τα ατμόλουτρα. Η κατασκευή του ανάγεται στο τέλος του 3ου αι. μ.Χ., ενώ οι προσθήκες και οι επισκευές του στο τέλος του 4ου αι. μ.Χ.

Η στοά απλώνεται σε όλη την έκταση του οικοπέδου και οι πτέρυγες της περιέβαλαν μια υπαίθρια εσωτερική αυλή. Από την κεραμική το κτήριο χρονολογείται στο πρώτο μισό του 1ου αι. π.Χ., ενώ ταυτίζεται με το Γυμνάσιο της αρχαίας Τρίκκης.

Τέλος, στα βορειοδυτικά του Γυμνασίου και σε παράλληλη διάταξη, βρέθηκε ελληνιστικό κτήριο με ψηφιδωτά δάπεδα. Από όλα τα παραπάνω προκύπτει ότι το Ασκληπιείο, πιθανότατα, να αποτελούταν από ένα οργανωμένο σύνολο δημοσίων κτηρίων, τα οποία είχαν ανιδρυθεί βάσει πολεοδομικού σχεδίου και αποτελούσαν το κέντρο της θρησκευτικής και πολιτικής ζωής της αρχαίας πόλης.

Η περίπτωση των Γόμφων

Τα ερείπια των αρχαίων Γόμφων, της δεύτερης, μετά την Τρίκκη, πόλης της τετράδας Εστιαιώτιδας βρίσκονται σε απόσταση 1,5 χλμ. βορειοανατολικά του Μουζακίου, στη δέση "Επισκοπή", στη βόρεια όχθη του Πάμισου ποταμού.

Η αρχαία πόλη ιδρύθηκε τον 4° αι. π.Χ. μάλλον από συνοικισμό κωμών, σε στρατηγική δέση, καθώς έλεγχε τις δύο εισόδους προς την Αθαμανία και την Ήπειρο. Ισχυρό τείχος περιέτρεχε την κορυφογραμμή των λόφων από τα νοτιοδυτικά προς τα βορειοανατολικά και κατά διαστήματα ενισχυόταν με πύργους.

Στον απαλλοτριωμένο από το Υπουργείο Πολιτισμού αγρό Γιαννούλη αποκαλύφθηκε τμήμα του τείχους σε μήκος 63.00 μ. και δύο πύργοι που απέχουν μεταξύ τους 33,70 μ.

Στους λόφους, το τείχος ήταν κατασκευασμένο με καλοδουλεμένους πλίνθους από πωρόλιθο και με καλή αρμογή. Τα τείχη των Γόμφων καταστράφηκαν την πρώτη φορά το 198 π.Χ., όταν η πόλη κατελήφθη από τους Αθαμάνες με τον βασιλιά τους Αμύνανδρο και τη δεύτερη από τον Ιούλιο Καίσαρα, το 48 π.Χ., στο ρωμαϊκό εμφύλιο πόλεμο με τον Πομπήιο.

Στους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους φαίνεται πως η πόλη συρρικνώθηκε και το τείχος περιέβαλε τμήμα της παλιάς πόλης. Τμήμα αυτού του αμυντικού περιβόλου αποκαλύφθηκε κάτω από την επαρχιακή οδό Μουζακίου - Λαζαρίνας.

Οι Γόμφοι έκοψαν δικά τους νομίσματα, τα οποία φέρουν τις επιγραφές "ΓΟΜΦΕΩΝ", "ΓΟΜΦΙΤΟΥΝ". Στις παραστάσεις τους διακρίνεται άλλοτε ο Ζευς Παλάμνιος ή Ακραίος και άλλοτε κεφαλή της Ήρας.

Στους αρχαίους Γόμφους λατρευόταν ο Δίας "Ακραίος" με τον προσδιορισμό "Παλάμνιος". Ο ναός του "Διός Ακραίου" τοποθετείται κοντά στο χωριό Βατσουνιά, ενώ σε μικρό θραύσμα που βρέθηκε στο διπλανό οικισμό Τρυγόνα αναφέρεται λατρεία του Δία. Από άλλη επιγραφή που βρέθηκε στο χωριό Γόμφοι (Ραψίστα) πιστοποιείται λατρεία του Διονύσου Κάρπιου.

Στην κοίτη του Πάμισου και νότια στις κτηματικές περιφέρειες Μαυρομματίου και Γελάνδης αναπτυσσόταν το νότιο νεκροταφείο των αρχαίων Γόμφων, ενώ στην πλευρά του Παλαιομονάστηρου το βόρειο νεκροταφείο.

Και στις δύο θέσεις έχουν ερευνηθεί αρκετοί τάφοι της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής, καθώς και ορισμένοι κεραμικοί κλίβανοι. Δύο τύμβοι υπάρχουν στην περιοχή, ο πρώτος αριστερά στο δρόμο προς τη Γελάνθη και ο δεύτερος στην κτηματική περιφέρεια Γόμφων (Ραψίστα), στη δέση "Λογγαράκος". Εδώ από την ΙΕ' ΕΠΚΑ ανασκάφηκαν ορισμένοι τάφοι με αξιόλογα ευρήματα - κτερίσματα.

Από τις φιλολογικές πηγές και από τα ανασκαφικά στοιχεία φαίνεται πως η πόλη των Γόμφων υπήρχε τον 6° αι. μ.Χ., οπότε ανακαινίσθηκε το τείχος από τον Ιουστινιανό.

ΑΠΕ-ΜΠΕ