Καλλίτερο το τουρκικό φακιόλι ή η παπική τιάρα;

γράφει ο κ. Βασίλης Σ. Ε. Τσίχλης, Ιστορικός - δικηγόρος Πειραιώς
Όταν οι κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως είδαν έντρομοι τον αναρίθμητο στρατό του Σουλτάνου Μωάμεθ προ των τειχών, τρόμαξαν τόσο που άρχισαν να παρακαλούν τον Θεό, αν ήταν να χαθεί η Πόλη, να κατακτηθεί τουλάχιστον από τους Λατίνους, οι οποίοι ήταν επίσης Χριστιανοί.
Τότε ο Μέγας Δουξ Νοταράς, νομίζοντας ότι μιλά κατά των Λατίνων αλλά (όπως παρατηρεί ο Δούκας), μιλώντας στην πραγματικότητα κατά της Πόλεως, είπε το πασίγνωστο: «κρειττότερόν ἐστιν εἰδέναι ἐν μέσῃ τῇ πόλει φακιόλιον βασιλεῦον Τούρκων ἢ καλύπτραν λατινικήν» (Δούκας XXXVII, 10), δηλαδή: «Είναι καλλίτερο να δούμε στη μέση της πόλεως να βασιλεύει το φακιόλι των Τούρκων παρά η λατινική καλύπτρα [η τιάρα του Πάπα]».

Ως γνωστόν, εκείνη την εποχή οι Βυζαντινοί πολιτικοί, παρά την ισχυρή αντίδραση, ήθελαν να «ενώσουν» τις δυο Εκκλησίες, καθώς αυτόν τον όρο επέβαλαν οι Δυτικοί ώστε να παράσχουν βοήθεια στη δοκιμαζομένη Αυτοκρατορία. Εκείνη την κρισιμότατη στιγμή, η Δύση ήταν η μόνη δύναμη που μπορούσε να προσφέρει κάποια βοήθεια, η οποία ήταν περισσότερο από πολύτιμη στην παραπαίουσα Αυτοκρατορία. Ο Νοταράς με όσα έλεγε απλώς απομάκρυνε την προοπτική συνεργασίας με τους Λατίνους και ως εκ τούτου τη μοναδική πιθανότητα σωτηρίας. Αυτή είναι η συμβατική άποψη με την οποία συντάσσονται οι περισσότεροι μελετητές. Ο κορυφαίος όμως βυζαντινολόγος Sir Steven Runciman, στην κλασσική μελέτη του για την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως (The Fall of Constantinople 1453, Cambridge 1965, σελ. 21), υποστηρίζει ότι αυτά τα λόγια δεν ήταν τόσο εξωφρενικά όσο αρχικώς ακούγονται.

Οι Δυτικοί δεν ήταν προετοιμασμένοι να εκστρατεύσουν κατά των Τούρκων και να αντιμετωπίσουν τον ισχυρό στρατό τους.
Οι Γαλλία και Αγγλία ήταν μακριά ενώ προσπαθούσαν να συνέλθουν από τον εκατονταετή πόλεμο. Ο Αυτοκράτορας Φρειδερίκος Γ΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν επίσης μακριά, αλλά δεν μπορούσε καν να επιβληθεί στους διαφόρους τοπικούς ευγενείς που απειλούσαν συνεχώς την εξουσία του.

Η Γένουα που διατηρούσε οικονομικά συμφέροντα στην Κωνσταντινούπολη, έπρεπε την ίδια περίοδο να αντιμετωπίσει έναν πολυέξοδο πόλεμο στην Ιταλία ενώ η Βενετία και ο Πάπας, αν και επιθυμούσαν, δεν μπορούσαν να προσφέρουν αρκετή βοήθεια.
Ο Βασιλιάς Αλφόνσος Ε΄ της Αραγονίας επίσης ήθελε να εκστρατεύσει κατά των Τούρκων, αλλά επιθυμούσε να γίνει ο ίδιος Αυτοκράτορας!
Επί πλέον, πώς ήταν δυνατόν να πειστούν οι κάτοικοι της Δύσεως να πληρώσουν φόρους και να εκστρατεύσουν για να βοηθήσουν τους Ανατολικούς, οι οποίοι για δυο αιώνες παρουσιάζονταν από τον παπισμό σαν αιρετικοί και οι Λατίνοι είχαν πολεμήσει εναντίον τους;

Βλέπουμε λοιπόν ότι δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για μια σταυροφορία, και ο Νοταράς μάλλον το γνώριζε καλά.

Οι Έλληνες, επηρεασμένοι από τον κλήρο και τους μοναχούς, δεν επιθυμούσαν να απαρνηθούν τις εκκλησιαστικές τους παραδόσεις. Φαίνονταν έτοιμοι να πεθάνουν από τους Τούρκους προστατεύοντας την αληθινή πίστη με αντάλλαγμα την αιώνια ζωή. Επίσης, η προέλαση των Τούρκων τους φαινόταν σαν μια δίκαιη θεϊκή τιμωρία για τις αμαρτίες τους. Αρκετοί ιεράρχες ανησυχούσαν ότι η ένωση, αντί να φέρει βοήθεια, θα κατέληγε απλά σε ένα ακόμη σχίσμα. Τα υπόλοιπα Ορθόδοξα Πατριαρχεία είχαν δηλώσει ξεκάθαρα ότι δεν επρόκειτο να δεχθούν την «ένωση».

Για ποιον λόγο οι υπόλοιποι ορθόδοξοι λαοί, οι Σέρβοι, οι Παραδουνάβιοι ή οι Ρώσοι, να δεχθούν τα πρωτεία της Δυτικής Εκκλησίας; Πώς θα μπορούσαν να πειστούν οι Έλληνες που είχαν ήδη υποδουλωθεί στους Τούρκους (και αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ελληνισμού) να συμμετάσχουν στην «ένωση»; Η απάντηση είναι απλά πως δεν επρόκειτο να προσχωρήσουν στους Λατίνους, τους οποίους είχαν τόσο σφοδρά πολεμήσει τους τελευταίους δυο αιώνες.

Ίσως, λοιπόν, ήταν καλλίτερο να υποταχθεί ολόκληρος ο ελληνισμός ενιαίος στους Τούρκους, παρά να επιβιώσει ένα μέρος του το οποίο θα ήταν διασπασμένο και προσδεμένο στην ξένη λατινική Εκκλησία.
Όπως προείπαμε, η προοπτική βοήθειας από τη Δύση ήταν μικρή.
Κανένας Έλληνας δεν ήταν διατεθειμένος να παραδοθεί αμαχητί στους Τούρκους, όπως και κανένας αμερόληπτος παρατηρητής δεν μπορούσε να αμφιβάλει ότι η πτώση της Πόλεως ήταν απλώς θέμα χρόνου.
Ίσως έπρεπε οι Έλληνες να συσπειρωθούν γύρω από την ορθόδοξη Εκκλησία ώστε να επιζήσουν ως Έθνος. Τα γεγονότα τελικά επιβεβαίωσαν αυτήν την άποψη.

Ερμηνεύοντας τα λόγια του Νοταρά από αυτήν την οπτική γωνία, τότε φαίνεται ότι είχε αντιληφθεί την ιστορική συγκυρία.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ