Η χαμένη μνήμη της Τουρκίας και η Γερμανία

Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 υπολογίζεται ότι το 45% του πληθυσμού της Γερμανίας ήσαν μέλη του ναζιστικού κόμματος ή συνδεδεμένων με τους ναζί οργανώσεων. Παρ’ όλα αυτά, όποιος είχε γνωρίσει νεαρούς Γερμανούς τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 θα διαπίστωνε ότι ουδείς παραδεχόταν ότι οι δικοί του άνθρωποι είχαν άμεση εμπλοκή στο τραγικό αυτό κεφάλαιο της γερμανικής ιστορίας και ιδίως στο ολοκαύτωμα των Εβραίων. Οι παππούδες τους είχαν όλοι υπηρετήσει σε βοηθητικές θέσεις στον γερμανικό στρατό κατά τη διάρκεια του πολέμου και (φυσικά) δεν ήταν ναζί. Ο λόγος ήταν η αντίληψη συλλογικής ενοχής που καλλιεργήθηκε από τους συμμάχους (κυρίως από Αμερικανούς και Βρετανούς) στην κατεχόμενη, μεταπολεμική Γερμανία. Η ιστορική μνήμη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ζώσα σήμερα στη Γερμανία διότι κάποιοι ισχυροί εξωτερικοί παράγοντες απαίτησαν από ένα λαό να σταθεί απέναντι στα εγκλήματά του.

Τα όσα συνέβησαν με την άμεση εμπλοκή της Τουρκίας στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ ξαναφέρνουν στην επιφάνεια τη σημασία της ιστορικής μνήμης για τα κράτη και τους λαούς. Για πολλοστή φορά μετά το 1890 (όταν σημειώθηκαν το πρώτο πογκρόμ) οι Αρμένιοι βρήκαν απέναντί τους την Τουρκία ως τον προαιώνιο σφαγέα τους. Εάν η Γερμανία εξόπλιζε ή καθοδηγούσε το Ιράν για να επιτεθεί στο Ισραήλ, θα σηκώνονταν και οι πέτρες. Αντιθέτως, η διεθνής κοινότητα αντιμετωπίζει με αδιαφορία το γεγονός ότι η χώρα που βαρύνεται για τη γενοκτονία των Αρμενίων επέλεξε για μία ακόμη φορά να επιτεθεί στο συγκεκριμένο έθνος.

Η τουρκική στάση δεν είναι τυχαία. Οφείλεται στον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε από τη διεθνή κοινότητα η υπό τραγικές συνθήκες εκκαθάριση όλων των μη μουσουλμανικών πληθυσμών που κατοικούσαν στα εδάφη της σημερινής Τουρκίας μεταξύ 1914-1922. Σύμφωνα με την (προβληματική) οθωμανική απογραφή του 1914, οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί στις συγκεκριμένες περιοχές ανέρχονταν τουλάχιστον στο 20% του συνολικού πληθυσμού. Μετά το 1922 (και πριν εφαρμοσθεί η συμφωνία περί ανταλλαγής) είχαν μειωθεί στο 2,5%. Η ουδέποτε εφαρμοσθείσα Συνθήκη των Σεβρών του 1920 ζητούσε να παραδοθούν στους Συμμάχους τα πρόσωπα που ήσαν υπεύθυνα για τις σφαγές που έγιναν κατά τη διάρκεια του πολέμου σε εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αντιθέτως, η Συνθήκη της Λωζάννης αδιαφόρησε πλήρως για το συγκεκριμένο θέμα. Γιατί δεν έγινε τίποτα στη Λωζάννη; Διότι επικράτησε η αγγλοσαξονική αντίληψη: «Αυτή είναι η Τουρκία…»

Η εκκωφαντική αυτή σιωπή αποτέλεσε επιβράβευση των νεοτουρκικών πολιτικών για εκκαθαρίσεις και σφαγές Αρμενίων, Ελλήνων και Ασσυρίων στα οθωμανικά εδάφη κατά την περίοδο 1909-1918. Oλα αυτά δίνουν τη δυνατότητα σήμερα σε τουρκικές εφημερίδες (όπως τη στενά συνδεδεμένη με τον Ερντογάν, Yeni Akit) να γράφουν για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ: «Πείτε στους απίστους ότι ο στρατός του Μωάμεθ επιστρέφει».

Πότε συμβαίνουν όλα αυτά; Οταν το κίνημα «Black lives matter» απαιτεί την επανεξέταση όλης της πρόσφατης ιστορίας της Δύσεως μέσα από το πρίσμα του εμπορίου σκλάβων και της αποικιοκρατίας. Οταν ο νεοεκλεγείς πρόεδρος των ΗΠΑ μας λέει ότι η μελέτη γενοκτονιών «συνιστά ισχυρή υπενθύμιση προς κάθε γενιά της συνεχιζόμενης υποχρεώσεώς μας να μην ξεχνάμε ποτέ». Γιατί να μην ξεχνάμε; Για να μην το δούμε να επαναλαμβάνεται. Η ρητή αναγνώριση των γενοκτονιών έχει ουσία και δεν είναι μια τυπική πράξη, ένα απλό μνημόσυνο προς τους νεκρούς.

Το θέμα της χαμένης τουρκικής μνήμης δεν είναι κάτι δευτερεύον για να το προσπεράσουμε. Σε αυτό οφείλεται η τουρκική συμμετοχή στον πόλεμο Αζερμπαϊτζάν – Αρμενίας αλλά και η στρατιωτική αποχαλίνωση της Τουρκίας στο συριακό Κουρδιστάν και στην Ανατολική Μεσόγειο. Η στάση, όμως, πολλών ευρωπαϊκών κρατών μάς γυρίζει εκατό χρόνια πριν: «Αυτή είναι η Τουρκία…» Υπονοούν ότι η Ευρώπη οφείλει να ανέχεται αυτή την κατάσταση λόγω της στρατηγικής θέσεως της Τουρκίας. Δυστυχώς σε αυτά τα κράτη περιλαμβάνεται και η Γερμανία. Αν και είναι η ισχυρότερη χώρα της Ε.Ε., κατά το εξάμηνο της προεδρίας της απέτυχε παταγωδώς στη διαχείριση των εξωτερικών σχέσεων της Ε.Ε. Η Τουρκία κράτησε στο «κόκκινο» την κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο επί ένα ολόκληρο τετράμηνο και κατόρθωσε με στρατιωτική επέμβαση να αλλάξει τις ισορροπίες στον Καύκασο.

Η Γερμανία είναι όμως η χώρα που λόγω του παρελθόντος της δεν έχει την πολυτέλεια να αδιαφορεί για τις γενοκτονίες άλλων κρατών που φθάνουν στο σήμερα. Εχει αυξημένη την ευθύνη να βλέπει τις διεθνείς σχέσεις μέσα από το πρίσμα της ιστορικής μνήμης. Το χρέος της έναντι της Ευρώπης (αλλά και του ανθρωπισμού) δεν εξαντλείται στην αναγνώριση των δικών της εγκλημάτων. Οφείλει από την ιστορία της να ηγηθεί των κρατών της Ε.Ε. που θα θέσουν ως όρο στην Τουρκία την αναγνώριση των γενοκτονιών των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολής. Αμεσα, το ελάχιστο που μπορεί να κάνει είναι να διακόψει όλους τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς προς την Τουρκία. Για να μην τα ξαναζήσουμε…

Άγγελος Συρίγος
Αν. καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής
Καθημερινή