Πώς EastMed Gas Forum και Φόρουμ Φιλίας μπορούν να σταματήσουν την επέκταση Τουρκίας και Ιράν

Κατά την τελευταία δεκαετία, οι αλλαγές στην ισορροπία της περιφερειακής εξουσίας δημιούργησαν νέες πολιτικές προκλήσεις στη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική και τη Μεσόγειο που απαιτούν την επέκταση και διαφοροποίηση των περιφερειακών σχέσεων και συμμαχιών.

Για την αντιμετώπιση αυτών των αλλαγών, υπάρχει ανάγκη για μια πιο πρακτική εκδοχή του διεθνούς θεσμού της περιοχής της Μεσογείου, της Ένωσης για τη Μεσόγειο, στην οποία τα κράτη διαμορφώνουν την εξωτερική τους πολιτική και την οικονομική στρατηγική τους με ένα κοινό όραμα. Ήδη, το Φόρουμ για το Φυσικό Αέριο της Ανατολικής Μεσογείου (EastMed Gas Forum) και το Φόρουμ της Φιλίας φαίνονται έτοιμα να αναλάβουν αυτόν τον ρόλο.

Από τη γέννηση της Ένωσης της Μεσογείου το 2008, η γεωστρατηγική αποτελεσματικότητα του οργανισμού έχει αποδυναμωθεί. Όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκίνησε τη Διαδικασία της Βαρκελώνης(Ευρωμεσογειακή Εταιρική Σχέση) το 1995, η ΕΕ μόλις είχε κατασταλάξει στην τρέχουσα μορφή της και η Κύπρος δεν είχε συμπεριληφθεί ακόμη. Η αραβο-ισραηλινή ειρηνευτική διαδικασία ήταν στο αποκορύφωμά της, και η Τουρκία και το Ιράν δεν είχαν ακόμη επεκταθεί στην περιοχή όπως σήμερα. Έκτοτε, ο ρόλος της Ένωσης για τη Μεσόγειο, ενός θεσμού που προέκυψε από τη διαδικασία της Βαρκελώνης, εξασθενεί σταδιακά, μοιάζει ολοένα και περισσότερο με μια μη κυβερνητική οργάνωση που ασχολείται με περιβαλλοντικά ζητήματα, δικαιώματα των γυναικών και ασφάλεια των υδάτων παρά με ένα μπλοκ με συνεκτικούς πολιτικο-οικονομικούς στόχους και στόχους στο θέμα της ασφάλειας. Αυτή η αλλαγή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γενναιόδωρο σύστημα ένταξης της Ένωσης που επέτρεψε την είσοδο σε κράτη που έχουν ελάχιστα κοινά σημεία – η Ένωση περιλαμβάνει επί του παρόντος 41 χώρες, που εκτείνονται από τη Σουηδία έως τη Μαυριτανία.

Το EastMed Gas Forum, που ξεκίνησε πριν από περίπου ένα χρόνο, θα μπορούσε να χρησιμεύσει στο είδος του εκσυγχρονισμένου γεωπολιτικού ρόλου που η Ένωση δεν μπορεί να εκπληρώσει επί του παρόντος. Στα μέλη του φόρουμ περιλαμβάνονται Κύπρος, η Ελλάδα, η Ιταλία, το Ισραήλ, η Ιορδανία, η Παλαιστίνη, η Γαλλία και η Αίγυπτος, με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ), οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό που ξεχωρίζει το φόρουμ, όπως υποδηλώνει το όνομα, είναι ότι περιορίζεται στις πλούσιες σε φυσικό αέριο χώρες της Μεσογείου και στους γείτονές τους, που όλοι τους απολαμβάνουν ήδη ισχυρές σχέσεις. Ως εκ τούτου, σε αντίθεση με το χαλαρό φόρουμ χωρών εξαγωγής φυσικού αερίου, που μερικές φορές ονομάζεται “ΟΠΕΚ του φυσικού αερίου”, το EastMed Gas Forum χρησιμεύει ως συμμαχία που στοχεύει στη δημιουργία αυτού που ορισμένοι θα μπορούσαν να αποκαλέσουν “Κόλπος φυσικού αερίου”, μια γεωστρατηγική περιοχή στη Μεσόγειο των οποίων η πολιτική θα μπορούσε να μοιάζει με εκείνες των πλούσιων σε πετρέλαιο κρατών του Αραβικού Κόλπου.

Ενώ τα οικονομικά συμφέροντα είναι, τουλάχιστον θεωρητικώς, ο κεντρικός σύνδεσμος μεταξύ των χωρών του EastMed Gas Forum, πολλές από αυτές τις χώρες δεν έχουν αποφύγει τη σύνδεση σε θέματα πολιτικής και ασφάλειας. Πρόσφατα, οι υπουργοί Εξωτερικών Κύπρου, Ελλάδας, Γαλλίας, Σαουδικής Αραβίας, Αιγύπτου, ΗΑΕ και Μπαχρέιν ανακοίνωσαν τη δημιουργία Φόρουμ Φιλίας. Η ανακοίνωση ακολούθησε μια συνάντηση που διοργάνωσε η Αθήνα με στόχο την ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των κρατών και την ενεργή συμβολή στην εδραίωση της ασφάλειας, της σταθερότητας και της ειρήνης στην περιοχή. Η Φιλία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ο πολιτικός βραχίονας του EastMed Gas Forum, και η μακρά ιστορία συναίνεσης μεταξύ των συμμετεχόντων κρατών θα αυξήσει πιθανώς την αποτελεσματικότητά της. Αυτή η συναίνεση είναι ένα σημαντικό πλεονέκτημα για το φόρουμ και ανοίγει περισσότερο χώρο για τη δυνατότητα εφαρμογής ολοκληρωμένων περιφερειακών ρυθμίσεων, χωρίς να αφήνονται ευκαιρίες για μεμονωμένες κινήσεις ή στροφές που οδηγούνται από περιστασιακές αλλαγές. Τελικά, με μια πιο επιλεκτική διαδικασία ένταξης και συλλογικούς στόχους, εκτός από την αποστροφή μεταξύ των πολιτικών ελίτ στη λαϊκιστική πολιτική της Άγκυρας και της Τεχεράνης, το φόρουμ θα μπορούσε να γίνει ένα σώμα που θα απωθήσει την τουρκική και ιρανική επιρροή στην περιοχή.

Στην πραγματικότητα, πολλές από τις χώρες του Φόρουμ Φιλίας και του EastMed Gas Forum έχουν βιαστεί να συνάψουν στρατιωτικές συμφωνίες και να συμμετάσχουν σε κοινές στρατιωτικές δραστηριότητες και εκπαιδεύσεις. Τον Ιανουάριο, η Κύπρος και τα ΗΑΕ υπέγραψαν συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας που περιλαμβάνει την οργάνωση κοινών ασκήσεων και προγραμμάτων κατάρτισης, καθώς και συντονισμό για την επέκταση της επιχειρησιακής συνεργασίας. Επιπλέον, οι “Συμφωνίες του Αβραάμ” (συμφωνίες εξομάλυνσης σχέσεων των αραβικών χωρών με το Ισραήλ) έχουν ανοίξει χώρο για περαιτέρω συνεργασία στους τομείς πληροφοριών και ασφάλειας μεταξύ Ισραήλ, ΗΑΕ και Μπαχρέιν. Σε ένα άλλο παράδειγμα στρατιωτικής συνεργασίας μεταξύ των κρατών του φόρουμ, η Σαουδική Αραβία ίδρυσε το Συμβούλιο Αραβικών και Αφρικανικών παράκτιων κρατών της Ερυθράς Θάλασσας και του Κόλπου του Άντεν, ένα νέο μπλοκ οκτώ περιφερειακών χωρών με έδρα το Ριάντ. Επιπλέον, τον περασμένο μήνα, η Ελλάδα δήλωσε ότι θα αναπτύξει μερικά από τα αντιαεροπορικά πυραυλικά συστήματα Patriot στο έδαφος της Σαουδικής Αραβίας για να βοηθήσει στην προστασία των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων του βασιλείου από πυραύλους και αεροπορικές επιδρομές από τους υποστηριζόμενους από το Ιράν, αντάρτες Χούθι στην Υεμένη. Δεν είναι επίσης μυστικό ότι το Ριάντ και το Αμμάν ανησυχούν για τις τουρκικές και ιρανικές δραστηριότητες στην περιοχή. Η Άγκυρα και η Τεχεράνη υποστηρίζουν ένοπλες πολιτοφυλακές στη Συρία και το Ιράκ που ελέγχουν μεγάλα τμήματα των συνόρων με την Ιορδανία, και το Ιράν απειλεί συνεχώς την ασφάλεια της Σαουδικής Αραβίας μέσω των πληρεξουσίων της Ιράκ και Υεμένη, χώρες οι οποίες και οι δύο συνορεύουν με το βασίλειο.

Εκτός από τους στρατιωτικούς δεσμούς, οι χώρες του Φόρουμ Φιλίας και του EastMed Gas Forum μοιράζονται ευρείς στρατηγικούς στόχους. Τόσο η Κύπρος όσο και η Ελλάδα έχουν ιστορικούς δεσμούς με αραβικά κράτη, μερικά από τα οποία βλέπουν τις δύο χώρες ως πύλη προς την Ευρώπη. Η αραβο-κυπριακή σχέση ωφελείται περαιτέρω από την αραβική υποστήριξη για την ενότητα της Κύπρου και την άρνηση αναγνώρισης του ψευδοκράτους, παρά την ταυτότητα της Τουρκίας ως ισλαμικής χώρας. Επιπλέον, η Ελλάδα και η Αίγυπτος σημείωσαν πρόοδο στις διμερείς τους σχέσεις το περασμένο καλοκαίρι μέσω της οριοθέτησης των θαλάσσιων συνόρων, η οποία επιδιώκει να αποτρέψει την Τουρκία από την παράνομη εξερεύνηση φυσικού αερίου στην ανατολική Μεσόγειο. Η Αίγυπτος βλέπει επίσης την Ελλάδα ως στρατηγικά σημαντική σύνδεση επειδή συνορεύει με τα Βαλκάνια, δίνοντάς της μεγαλύτερη δύναμη σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί “ζωτικός χώρος” για την Άγκυρα.

Ομοίως, η Γαλλία -ένας από τους εγκεφάλους της Διαδικασίας της Βαρκελώνης- φιλοδοξεί να διαδραματίσει μεγαλύτερο ρόλο στον άραβο-μεσογειακό άξονα, ειδικά μετά την έξοδο της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το Παρίσι βιώνει έναν Ψυχρό Πόλεμο με την Άγκυρα και δεν έχει κρύψει τη δυσαρέσκειά του για την κάλυψη που παρέχει η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ στην Τουρκία. Ακόμη και η Ιταλία, η οποία λέγεται ότι κρατά ίσες αποστάσεις, δεν θα διστάσει να επεκτείνει το δίκτυο των σχέσεών της σε μια εποχή που χρειάζεται ενέργεια για οικονομική ανάκαμψη. Όσον αφορά το Ισραήλ, το οποίο απολαμβάνει σήμερα την ταχεία ενεργειακή συνεργασία με το Κάιρο, οι φωνές αυξάνονται σε κύκλους λήψης αποφάσεων που θεωρούν ότι η Τουρκία δεν είναι μικρότερη απειλή από το Ιράν. Η Αίγυπτος και το Ισραήλ συμφώνησαν να δημιουργήσουν έναν κοινό υποθαλάσσιο αγωγό φυσικού αερίου για την αύξηση των ισραηλινών εξαγωγών προς την Ευρώπη μέσω της Αιγύπτου.

Είναι σαφές ότι οι χώρες των δύο φόρουμ έχουν συνειδητοποιήσει τους κινδύνους του χάους που επακολούθησε μετά από την Αραβική Άνοιξη και την αποχώρηση των ΗΠΑ από την περιοχή. Δυνάμεις όπως η Τουρκία και το Ιράν έχουν ως στόχο να καλύψουν το κενό μέσω των αντιπροσώπων τους στην Υεμένη, το Ιράκ, τον Λίβανο, τη Συρία και τη Λιβύη. Οι χώρες του Φόρουμ Φιλίας και EastMed Gas Forum φαίνεται να έχουν αναγνωρίσει ότι αυτές οι νέες απειλές παίζουν πάνω σε ένα τεράστιο γεωγραφικό χώρο, που εκτείνεται από την Αραβική Χερσόνησο έως τη Βορειοδυτική Αφρική και ότι τέτοιο μέγεθος μεταβαλλόμενης δυναμικής απαιτεί συλλογική προσπάθεια.

Προσβλέποντας στο μέλλον, αναμένεται ότι οι Τούρκοι θα ξεκινήσουν μια προσπάθεια να μειώσουν την ένταση στη γειτονιά και να κάνουν προσωρινά μια τακτική υποχώρηση στις επεκτατικές πολιτικές τους ύστερα από τα σχόλια της κυβέρνησης των ΗΠΑ που φαίνεται να παρακολουθεί στενά τη συμπεριφορά της Άγκυρας. Έτσι, έως ότου μπορέσει να αποσαφηνίσει το καθεστώς της σχέσης της με την Ουάσινγκτον, η Τουρκία θα είναι σε πιο ευάλωτη θέση από ό,τι ήταν οποιαδήποτε στιγμή στο παρελθόν, δίνοντας ώθηση στις χώρες των δύο φόρουμ να ενοποιήσουν τη στρατηγική τους. Από την άλλη πλευρά, το Ιράν μπορεί να υιοθετήσει μια αντίθετη προσέγγιση και να κλιμακώσει τις εντάσεις σε περιφερειακά σημεία – ειδικά στο Ιράκ και την Υεμένη – προκειμένου να αποκομίσει οφέλη από την Ουάσινγκτον σχετικά με την πυρηνική συμφωνία.

Κατά συνέπεια, πολλές χώρες της Αραβικής Χερσονήσου, της Μεσογείου και της Ερυθράς Θάλασσας έχουν κρυσταλλώσει μια στρατηγική για την οικοδόμηση ενός τείχους ενάντια σε οποιαδήποτε απόπειρα αποσταθεροποίησης της ήδη ταραχώδους περιοχής. Ένα ενισχυμένο πλαίσιο για την εφαρμογή αυτής της στρατηγικής θα διατηρήσει την ενεργειακή ασφάλεια, θα συντονίσει τις προσπάθειες για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και θα διασφαλίσει ότι η προσφυγική κρίση δεν θα αξιοποιηθεί για πολιτικά ωφέλη. Θα αντιμετωπίσει επίσης αποτελεσματικά τις οικονομικές προκλήσεις στο κόσμο που διαμορφώνεται μετά την πανδημία, συνδέοντας οικονομίες που εκτείνονται από τη Δυτική Ευρώπη με την Αραβική Χερσόνησο, την ανατολική Μεσόγειο και την Ανατολική Αφρική. Από τώρα, τα EastMed Gas Forum και Φόρουμ Φιλίας είναι ενσαρκώσεις αυτής της στρατηγικής κρυστάλλωσης και θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως ισχυρά εργαλεία της διεθνούς πολιτικής στο εγγύς μέλλον.

Πέτρος Κράνιας

capital.gr