Η εθνική μας αυτογνωσία

Λαοκράτης Βάσσης

Μια ερμηνεία της μακράς πορείας και της ιστορικής συνέχειας του Eλληνισμού

Ο Γιώργος Κοντογιώργης επί χρόνια αποπειράται τη δική του ερμηνεία της μακράς πορείας του Eλληνισμού. Κι αυτό σε μια εποχή που κάθε άλλο παρά ευνοεί τις μεγάλες «αφηγήσεις».

Το βιβλίο του για «το έθνος και την “εκσυγχρονιστική” νεωτερικότητα», θέτει επί τάπητος μείζονα ζητήματα της εθνικής, ιστορικής και πολιτιστικής αυτογνωσίας μας, με πολύ επίκαιρα τα περί ιστορικής συνέχειας του Eλληνισμού και τα συνακόλουθα περί νεοελληνικού ειδικότερα έθνους.

Η έως τώρα αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών καταδεικνύει τόσο την επιστημονική μας υστέρηση όσο και τις χρόνιες κακοδαιμονίες της πνευματικής μας ζωής.

Εξακολουθούμε, δυστυχώς, να είμαστε παγιδευμένοι στο δίπολο των «ελληνοκεντρικών» και των «αντιελληνοκεντρικών» ακροτήτων, με τις δεύτερες όμως τώρα, προοδευτικοφανείς (ενίοτε και αριστεροφανείς!) και εξόχως αποδομητικές... παντός του ελληνικού, να είναι οι ηγεμονεύουσες, περίπου συνιστώντας μιαν ιδιότυπη εθνικοφροσύνη υπό εκσυγχρονιστικό και ευρωπαϊστικό μανδύα (χωρίς να φταίει γι’ αυτό ο εκσυγχρονισμός, η Ευρώπη και η Δύση!).

Κοινωνικοπολιτικός μίτος

Με τη σκευή του πολιτικού και κοινωνικού επιστήμονα ο Γιώργος Κοντογιώργης δεν ερμηνεύει την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού με τη μέθοδο των εθνικών μας ιστορικών και λαογράφων, αλλά φωτίζοντας τον εκτυλισσόμενο διαμέσου των αιώνων κοινωνικο-πολιτικό μίτο και τα συνακόλουθά του στοιχεία, που όλα μαζί συνθέτουν το αξιακό πολύεδρο του ελληνικού ανθρωποκεντρισμού.

α. Από τα κρίσιμα μέρη της θεώρησής του είναι τα περί «του Ελληνισμού ως έθνους–κοσμοσυστήματος» (σελ. 14 - 51), τα οποία συνθέτουν τη βάση πάνω στην οποία στήριξε την αντίκρουση των απόψεων Χομπσμπάουμ («Μύθος η συνέχεια 3.000 χρόνων ελληνικού έθνους», σελ. 170 - 181), αλλά και στηρίζει τη συνολικότερη αντίκρουση των εθνογενετικών αντιλήψεων της νεωτερικότητας. Κατά τον συγγραφέα: «Το ελληνικό έθνος αποτελεί πολιτική έννοια όχι γιατί εξισώνεται ταυτολογικά με ένα συγκεκριμένο κράτος και ιστορείται δι’ αυτού –όπως το θέλει η νεωτερικότητα– αλλά επειδή συγκροτεί μια συνείδηση “κοινωνίας”, δυνάμει του ανήκειν σε έναν ανθρωποκεντρικά δομημένο κοινό πολιτισμικό χώρο. Η έννοια της συνείδησης κοινωνίας είναι θεμελιωδώς πολιτισμική, ανάγεται εντούτοις στο γινόμενο της ελευθερίας του “όλου” και αποκτά σάρκα και οστά από τη στιγμή που το “όλον” αυτό διατυπώνει “πολιτικό λόγο”».

Οπως κρίσιμο μέρος της θεώρησής του είναι και τα περί «νεωτερικότητας, παράδοσης και προόδου» (σελ. 55 - 75), όπου κυριολεκτικώς αναποδογυρίζει τις στερεοτυπικές προσλήψεις και παραδοχές μας.

Απάντηση στον Χομπσμπάουμ

β. Η απάντηση στον Χομπσμπάουμ («Η μυθοπλασία στην ιστορία», σελ. 79 - 104) έχει την ιδιαίτερη σημασία της. Κι αυτό γιατί δεν είναι ένα καταγγελτικό κείμενο εθνοκεντρικού και αμυντικού περιεχομένου, σύνηθες στα καθ’ ημάς, αλλά μια ολοκληρωμένη επιστημονική αντίκρουση τόσο της βαθύτερης νεωτερικής λογικής του, όσο και των επί μέρους απόψεών του για τη νεοελληνική εθνογένεση, που αποτελούν μια τυπική προέκτασή της. Καθώς περίπου εφαρμόζει (ο Χομπσμπάουμ) μηχανιστικά το νεωτερικό δόγμα: Επειδή το κράτος κατασκευάζει το έθνος, το νεοελληνικό κράτος... κατασκεύασε το νεοελληνικό έθνος!

Προφανώς ο λόγος ενός μεγάλου ιστορικού έχει πάντοτε τη βαρύτητά του. Αυτό όμως καθόλου δεν σημαίνει πως είναι αξιωματικός λόγος, λόγος αυθεντίας, που δεν υπόκειται σε κριτική αντίκρουση. Προπαντός όταν διατυπώνονται απλοϊκές απολυτότητες του είδους: «Το ελληνικό έθνος δεν υπήρχε πριν από τον 19ο αιώνα - Στον πόλεμο της ανεξαρτησίας οι ΄Ελληνες δεν πολέμησαν εναντίον των Τούρκων ως «Ελληνες». Πολέμησαν ως χριστιανοί εναντίον μουσουλμάνων».

Γι’ αυτό και αξίζει να αναγνωσθούν αντιπαραθετικά τόσο οι απόψεις Χομπσμπάουμ όσο και η απάντηση Κοντογιώργη, ιδίως μάλιστα τώρα που τα περί έθνους–κράτους γενικότερα και νεοελληνικού έθνους ειδικότερα είναι για πολλούς λόγους και πάλι στο επίκεντρο ενός πολύ αυξημένου ενδιαφέροντος.

γ. Αλλά και ο ακήρυκτος... «διάλογος» με ημέτερους «νεωτερικούς» ( «Ο μετακενωτικός μηρυκασμός ως επιστημονικό επιχείρημα», σελ. 107-166) έχει επίσης τη σημασία του. Κι αυτό όχι τόσο γιατί αναδεικνύει τα εκατέρωθεν επιχειρήματα, όσο γιατί «φωτίζει» τη μεταπρατική (παραρτηματική) λειτουργία ενός μέρους της διανόησής μας. Οπως και γιατί «αποκαλύπτει» τη δυναστευτική κυριαρχία των εναλλασσόμενων «ορθοδοξιών», παλαιότερα με τους ιδιοκτήτες των «εθνικών αληθειών» να ζυγίζουν τα φρονήματά μας και τελευταία (απ’ τα μέσα περίπου της Μεταπολίτευσης και μετά) με τους ιδιοκτήτες των «εκσυγχρονιστικών αληθειών» να ασκούν, τηρουμένων των αναλογιών, τη δική τους ιδεολογική τρομοκρατία προς τους αποκλίνοντες απ’ τον «προοδευτικό» τους κανόνα.

Ο Γιώργος Κοντογιώργης «προκαλεί» με τις νέες περί έθνους, περί Ελληνισμού και περί νεωτερικότητας απόψεις του. «Προκαλεί» αυτούς που «υφίστανται» την αναιρετική του απόπειρα. «Προκαλεί» όμως κι εκείνους που δεν έχουν λόγο να είναι εκ των προτέρων «απέναντι» και που αναζητούν απροκατάληπτα την επιστημονική εγκυρότητα και ανθεκτικότητα της φιλόδοξης θεώρησής του.